Pontevedra: VIII Xornada de Onomástica Galega. A onomástica e a cultura popular, o 21 de outubro

Lugo: actividades do 17 de maio da Feira do Libro 2022

“Cando se publica o universo”

Desde Cultura Galega:
“Cúmprense vinte anos da edición por parte de Xerais dun libro de gran formato que supuxo un antes e un despois na visión que temos do imaxinario máxico de Galicia: o Diccionario dos seres míticos galegos, escrito por Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda. Vinte anos despois, os protagonistas desta historia reflexionan ao redor dos motivos de escribilo e, sobre todo, do seu impacto na cultura contemporánea do país.
“Foi a publicación dun universo, sobre todo dun universo compartido”, afirma Manuel Bragado, antigo editor de Xerais e responsable da editorial no momento da publicación do Diccionario de seres míticos galegos en 1999. “Serviu para chamar a atención sobre o verdadeiro valor e importancia da cultura popular”, complementa Antonio Reigosa, un dos tres autores, canda Xoán R. Cuba e Xosé Miranda, dunha estensa publicación construída como diccionario pero que, en realidade, é un “ensaio enciclopédico” que recompilaba de xeito exhaustivo aparecidos, trasnos, mouros, sereas, cabalos máxicos, nigromantes, urcos e toda a longa xenea de seres que habitan nos soños antigos do país.
Por incrible que pareza, ata finais da década dos 90 non existía ningunha compilación para o gran público dos mitos tradicionais e antigos do país. En 1998 a Editorial Galaxia publicara unha singular guía de viaxes, a exhaustiva Guía da Galiza Máxica de Vítor Vaqueiro, preludiando esta nova vaga de publicacións centradas no imaxinario tradicional. Ao ollar cara atrás, se cadra, habería que remontarse a proxectos como As lendas tradizonaes galegas (Porto, 1969), de Leandro Carré Alvarellos, para atoparmos cun proxecto similar.
Aínda que a tradición de recollida de lendas era habitual desde o século XIX, a maior parte das publicacións referíanse máis ben a mitos concretos, publicados en revistas antigas e, en gran medida, baixo o ronsel dos grandes etnógrafos da xeración Nós e outros intelectuais da Galicia do século XX. Un detalle chamativo que o explica todo: foi o ilustrador galegocubano Lázaro Enríquez, responsable do importante aparello gráfico do libro, quen tivo o desafío único: “era a primeira vez na historia da nosa cultura que se lle daba rostro a algúns dos seres”. Relatos mantidos durante xeracións e séculos que, a finais do século XX, pasaban por primeira vez dos textos eruditos e dos contos orais a un novo mundo.
A edición de Xerais nese ámbito retrotráese á edición traducida dunha fermosa colección titulada “World Mythologies Series”, de longa vida nos países angloparlantes (13 volumes entre finais dos 70 e principios dos 90) e dos que Xerais publicou en galego algúns moi coñecidos como Druídas, deuses e heroes da mitoloxía celta. “O noso soño era poder contar tamén cunha mitoloxía galega”, sinala Manuel Bragado, “e tamén tiñamos claro que queriamos facer un diccionario, porque outra das tradicións de Xerais era que os diccionarios foran máis alá da lexicografía, que tivese unha intención totalizadora”. Bragado inscribe a produción deste libro nun tempo moi especial da edición do país: “era unha época de entusiasmo. Todos queriamos cubrir espazos para gañar lectores para o galego”.
O libro tivo un éxito notable, ata o punto de que malia ser un “gran formato”, leva cinco edicións en galego desde 1999 e unha en castelán. E abriu liñas de publicación e coleccións na editorial. “A colección Cabalo Buligán comprende vinte volumes de contos da tradición oral para nenos”, e tamén publicamos tres volumes dos “Contos colorados. Narracións eróticas da tradición oral galega”. E, aínda que polas súas características, non se consideraba un libro para a difusión escolar, “resultou un superventas nas escolas”, afirma Manuel Bragado. “Eles publicaron un unvierso, e o fixeron dun xeito moi compartido, colectivo e aberto”, conclúe.
Os tres autores estaban vinculados ao grupo Chaira, centrado na recuperación da tradición oral galega, especialmente na provincia de Lugo. “Os tres autores eramos amigos e coincidiamos en moitos intereses literarios e culturais”, explica Antonio Reigosa. Xoán Cuba, Xosé Miranda e el mesmo decatáronse do inxente caudal de información oral que recollían que a penas era publicado. “Sobre todo no ámbito universitario non se producía practicamente nada sobre a mitoloxía popular”, destaca Reigosa.
Para levar a cabo a tarefa do Diccionario, os autores botaron man en primeiro lugar das vellas fontes, sobre todo do “grupo ourensán” da Xeración Nós. Traballo de hemeroteca, publicacións moi especializadas, pouco accesibles. A maiores, eles engadiron o numeroso traballo de campo que tiñan realizado ao longo da provincia de Lugo, e que era “inédito”. “Por exemplo, o loberno, unha personaxe típica dunha zona da Terra Chá, e moitos matices, sobre todo nos relacionados coa mitoloxía ao redor da morte”. Os autores ían coordinándose na redacción de entradas, na unificación do estilo pero tamén na interpretación dos símbolos que agochan os relatos da literatura popular.
O Diccionario dos seres míticos galegos influiu de maneira notable na cultura galega contemporánea. “Serviu para chamar a atención en certos ámbitos sobre o verdadeiro valor e importancia desta parte da cultura popular e para desmitificar a mitoloxía e facela accesible á xente normal”, explica Reigosa, “foron saíndo monografías, influiu nos traballos universitarios e tamén apareceu literatura infantil e xuvenil que se apoiou no Diccionario para crear personaxes. Non sei se influiu tanto na literatura para adultos”. Segundo Reigosa, o libro permitiu: “axudou a non vivir do externo, a non quedarnos só cos elfos ou cos gnomos, senón que permitiu saber que había uns seres idénticos ou semellantes cun nome noso pero cos mesmos cometidos simbólicos”.
Estes vinte anos foron decisivos para a tradición oral galega. “Hoxe non poderiamos contrastar o Diccionario en campo, sería imposible recoller este material, porque a xeración que nolo achegou xa desapareceu. Na década dos 90 aínda puidemos recoller a unhas xentes que non estaban “contaminadas” polo cine, a televisión ou a literatura”. Sen embargo, desde entón seguen a documentarse seres novos que enriquecen ese acervo. “Nos cocos, nos asustanenos, temos hoxe unha gran variedade de novos seres, que como son moi locais non se coñecían antes. E logo apareceron máis personaxes moi localizados en puntos xeográficos concretos, como a garbanceira”.
E, a maiores, Reigosa creou e xestiona o web Galicia Encantada, que conta con “materiais que non entraron no diccionario porque tampouco os coñeciamos” e que se constitúe hoxe por hoxe a principal referencia dixital para acceder ao imaxinario de seres e lendas do país. Ao xestionar a web, decatouse de que había unha nova vía de traballo de campo, que era a dixital: “a estratexia de animar á xente que te mande cousas funcionou moi ben. Volveu a valernos para recoller moito máis material”. O máis sorprendente ten que ver coas viravoltas da historia: “as grandes sorpresas viñeron incorporando material que chegou desde o mundo da emigración. Mantivéronse alí na terceira xeración, na que lembraban as historias contadas polo avó. E pode darse a paradoxa de que a aldea dese relato xa estea abandonada e coas casas caídas pero a historia orixinal dese lugar aínda estea viva en América”.
De todos os xeitos, o autor destaca como especialmente relevante que o libro sexa empregado polos pais como canle de transmisión da tradición oral galega aos seus fillos. Que sexa usado como ferramenta para dignificar a cultura popular. E tamén que abrira as portas para levar a cabo máis traballos por diferentes investigadores. Aínda que boa parte desa tradición oral esvaera co paso dos anos, o facho do universo mítico do país aínda segue prendido.”

Crónica videográfica da Homenaxe a Isidro Novo (IV)

O 3 de novembro de 2018 tivo lugar en Lugo a Homenaxe a Isidro Novo, na que a AELG fixo parte da comisión organizadora, que se retomará o 1 de febreiro de 2019, cando se lle dea o nome de Isidro Novo á Biblioteca Municipal de Lugo e se presente o libro que recolle as intervencións da xornada.

Aquí pode verse a crónica videográfica completa, da que publicamos hoxe estes vídeos:

Recital poético-musical (primeira parte). Xoán Neira López, Toño Núñez, María José Fernández, José Blázquez e Paco Reija:

Recital poético-musical (segunda parte). Lois Diéguez, Xoán Xosé Fernández Abella, María Xosé Lamas, Xosé Miranda, Martiño Maseda Lozano e Joaquín Carballido:

Recital poético-musical (terceira parte). Xosé Lois García, Alberte Momán, David Otero, Cesáreo Sánchez e Luís Valle:

Lugo: crónica fotográfica da Homenaxe a Isidro Novo

Estas son algunhas das fotografías da Homenaxe a Isidro Novo que tivo lugar en Lugo o pasado sábado 3 de novembro. A crónica fotográfica completa pode verse aquí.

Lugo: Homenaxe a Isidro Novo, o 3 de novembro

A Homenaxe a Isidro Novo terá lugar o 3 de novembro de 2018. A AELG fai parte da comisión organizadora da homenaxe.

Sábado, 3 de novembro de 2018
ENTRADA LIBRE
Auditorio do Centro Cultural Vello Cárcere (Lugo)

Programa

Simposio Isidro Novo
Auditorio do Centro Cultural Vello Cárcere (Lugo)
10:30-10:50 Intervención de J. Luis Calvo: Isidro Novo: retrato robot.
10:50-11:10 Intervención de Xosé Ramón Freixeiro Mato: Isidro Novo no ronsel das palabras fuxidías.
11:10-11:30 Intervención de Yago Rodríguez Yáñez: Unha achega intimista á narrativa de Isidro Novo.
11:30-11:50 Intervención de Marica Campo: A poesía de Isidro Novo.
11:50-12:15 Pausa café.
12:15-13:30 Alén da escrita. O outro Isidro.
Faladoiro coa participación de Cesáreo Sánchez Iglesias, Darío Xohán Cabana, Paco Martín e X. Henrique Rivadulla Corcón.
Presentan e moderan: Lois Pérez e Antonio Reigosa.

Descuberta placa-homenaxe
Rúa Bispo Aguirre, 10
13:45 Descuberta da placa-homenaxe a Isidro Novo por parte da Asociación de Escritoræs en Lingua Galega (AELG) na que foi última morada de Isidro Novo.

Recital poético-musical
Patio do Centro Cultural Vello Cárcere (Lugo). Entrada libre
17:30 Intervencións de:

Música

  • Tundal
  • Minhotos
  • Pilocha

Presentan Lois Pérez e Antonio Reigosa.

Exposición: Tocar as mans de Isidro Novo
Durante a xornada e no mesmo espazo (patio central e celas do Vello Cárcere) poderá contemplarse unha exposición con libros, fotografías, ilustracións e outros obxectos vinculados ao labor creativo e vivencial de Isidro Novo.
Comisaria: Viki Rivadulla.

Xosé Miranda: “Desprazar a memoria propia e fixarse na de fóra é de parvos”

Entrevista a Xosé Miranda en Lugo Xornal:
“Ao abeiro do Letra das Festas 2018, a Asociación de Escritoras-es en Lingua Galega recalou no Vello Cárcere para unha singular xuntanza arredor da literatura de tradición oral. A ocasión contou co concurso de Tundal, un quinteto capaz de musicar as historias máis inverosímiles da memoria colectiva da provincia de Lugo. Entre cantos e cancións foron rescatados persoeiros e anécdotas, algunhas de fina ironía, outras grotescas, todas coa capacidade de arrincar un riso incluso nos episodios máis desapiadados.
O humor foi o denominador común das intervencións de Antonio Reigosa, Lois Pérez, Paco Nieto, Emma Alonso, Marcelo Castro, Orestes Currás e Xosé Miranda. Este último tivo a ben compartir co xornal algo máis do herdo lendario galego, que este prolífico autor e mestre lucense domina e verte sobre a súa obra.
– Lugo Xornal (L): Que é o que atopa tan fascinante na tradición oral de noso?
– Xosé Miranda (XM): Por un lado, a supervivencia aínda dos mitos e as lendas tradicionais, dun mundo rural que está en proceso de desaparición, pero no que aínda permanecen grande parte dos contos, lendas e mitos. Algúns dos mitos e das lendas nos retrotraen a unha época moi antiga, probablemente ao Neolítico, nos principios da agricultura, coma a lenda das mouras. Que aínda exista esa figura, que aínda se poida contar, que aínda siga a haber xente que cre nela; téñome atopado mesmo con xente nova que cre nesa figura.
Por outro lado, impresióname moito como se foi transformando a narrativa oral, como agora se conta doutras maneiras, aínda que se contan as mesmas cousas. As lendas urbanas, os novos modos de transmisión. Todo ese folclore é literatura sen libros, transfórmase e resístese a morrer. E como nutre a gran literatura, xa dende a época dos clásicos gregos e romanos, e incluso agora mesmo, collendo o que a xente conta. Moitísimas cousas que parecen invencións dos escritores, que parecen de colleita propia, proceden do que eles escoitan pola rúa, nas aldeas ou do que circula por internet.
– L: E que hai desa tradición oral na súa obra?
– XM: Pois creo que moito: os meus libros están directamente construídos a partir diso. Por exemplo, Historia dun paraugas azul. É o partir dese mundo da mitoloxía popular, como por outra parte fixo Tolkien con O señor dos aneis. En toda a literatura está presente, e no meu caso clarísimamente porque me impresiona moito o mito, e son moi interesantes as maneiras de narrar do narrador oral, que impregnan moita da literatura moderna.
– L: Hai detrás un traballo de equipo. Reigosa, Cuba
– XM: Fixemos moitas cousas, en colaboración con Cuba e con Reigosa, coma o Dicionario de Seres Míticos Galegos. Parecíanos que faltaba iso, que en Galicia non se estaba valorando a mitoloxía propia, e nin sequera se recoñecía que existise unha mitoloxía propia.
Iso é o que daquela nos interesaba máis, xunto con recuperar os contos populares galegos, xa que os nenos galegos tiñan á súa disposición contos de antes, os de Grimm, Andersen, Perrault, mesmo os contos populares españoles, pero non os galegos, nin con unha ilustración competitiva. Para iso fixemos a [colección] Cabalo Buligán.
Logo puxémonos coas lendas, para intentar demostrar que nós temos as nosas propias lendas, que están por todas partes e que ás veces non as recoñecemos como o que son. Ese foi o noso traballo, un traballo de equipo.
– L: Xuntarse aquí, no Letra das Festas do San Froilán, é unha rara oportunidade.
– XM: Están intentado revalorizar e poñer outra vez en funcionamento a vella maneira de contar, que era reunirse os veciños e contar cousas. Os humanos sen memoria non somos nada. A memoria é o que somos, sen memoria seríamos outra cousa. Desprazar a memoria propia e estar sempre fixándose no que vén de fóra, que a maioría das veces é o mesmo, é un pouco de parvos. Nós pensamos que no mundo falta comunicación, conversa entre as persoas, máis xente para falar uns cos outros.
– L: Por que ‘Xente daquela maneira’? Por que centrarse nos fatos, falsarios, malpoucados, traslidos…?
– XM: Supoño que unha parte importante da memoria dos lugares, e de Lugo, son esa xente rara, diferente, que sempre marca. Cando eu era neno estas personaxes eran moi abundantes, todos eses toliños, estrambóticos. Parece que se perde a memoria deles, e temos que fixarnos un pouco máis.
Forman parte da cultura, e sabendo quen eran, que cousas facían, podemos entender moitas outras cousas. Algúns deles están retratados no museo. Temos retratos desas persoas e non sabemos quen eran, só a xente maior. Convén rescatar esa memoria.
– L: No día a día está en contacto cos cativos, e hai unha parte da túa literatura recoñecida como infantil e xuvenil. Pode recuperar a tradición oral o papel que tiña de transmisión entre xeracións?
– XM: Cando chego aos colexios e institutos para contar contos e lendas, tento que eles me conten a min. E moitas veces levo a sorpresa de que saben moitas, e efectivamente, isto segue vivo nas casas. Algunha vez teño chegado e escoitar cousas novas dos rapaces, que non me contaran nunca.
A transmisión da literatura oral non desapareceu, cambiou a maneira. Algunhas partes decaeron, pero outras están moi vivas. Hai novas ferramentas, novas maneiras. Vístense con vestidos novos as cousas vellas.
– L: Está agora mesmo con algún proxecto propio?
– XM: Teño un proxecto dende hai uns anos, o que pasa é que vou lento. Hai que seguir. É unha historia para nenos relacionada coa tradición oral. Cando meu pai ía de viaxe, preguntáballe que me ía traer. E dicía ‘vou traerche un corredrás, un brincaparedes e un mirapatrás’. Nunca souben o que eran, pero quero inventar eu o que son e contar unha historia sobre eles.”

Crónica fotográfica da Letra das Festas 2018

Estas son algunhas das fotografías da Letra das Festas 2018, que tivo lugar en Lugo o pasado 10 de outubro. A crónica fotográfica completa pode verse aquí.

Lugo: Letra das Festas: Xente daquela maneira!, o 10 de outubro

A Letra das Festas: Xente daquela maneira! terá lugar o mércores 10 de outubro, ás 18:00 horas, no Salón de Actos do Centro Cultural Vello Cárcere (Avda. Alcalde Anxo López Pérez, 34 –perto da estación de autobuses–). Esta actividade conta co apoio da Concellaría de Cultura, Turismo, Xuventude e Promoción da Lingua do Concello de Lugo e a colaboración do Centro Cultural Vello Cárcere.

A Letra das Festas. a revista oral do San Froilán xirará neste 2018 arredor de “Xente daquela maneira! historias de fatos, falsarios, estafadores, impostores, carteiristas, malpocados, aluados, traslidos…”
A entrada será de balde.

Contan
Paco Nieto | Enma Alonso | Marcelo Castro | Orestes Currás | Xosé Miranda
A ambientación musical corre a cargo de Tundal.

Coordinan e presentan
Lois Pérez | Antonio Reigosa