A laudatio pode ser descargada aquí, ou ben ser lida a continuación:

Laudatio a Concha Blanco na Homenaxe A Escritora na súa Terra – Letra E

Moitos anos despois fronte a vós –e parafraseando o comezo de Cien años de soledad– tiña que acordarme daquela primeira homenaxe ao Escritor na súa Terra, que se lle dedicou a Avilés de Taramancos, e da árbore dos soños que se deixou ao pé do camposanto de Boa seguindo os seus versos:

Imos plantar unha cerdeira nova
Temos que darlle esa alegría ó vento.

Ten que vir a min a lembranza de Avilés, porque el escribiu para o meu alumnado aquela peciña que leva por título Tres capitáns de tempos idos. Porque ser amiga e mestra, me levou ata a Tasca aquela noite, a falar de literatura e rapazada, da mesma maneira que hoxe me trae aquí, a falar de Concha Blanco.
Desculpade este comezo que pode semellar egocéntrico, aínda que sexa para poñer en valor a iniciativa da AELG e a Concha. Porque antes de nada, debo agradecer que pensara en min. É unha honra acompañar á Escritora na súa Terra, unha deferencia que seguro non merezo. Agradezo á Asociación que tamén me aceptara e confiara en min para este labor. Tentarei decepcionar o menos posible: falarei e escribirei dende a periferia, fóra de academias e convencións porque non podería facelo doutra maneira.
Rematados os agradecementos, entremos a recoñecer. Eu entendo que a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega hónrase ao homenaxear a Concha Blanco, porque cando o fai está a honrarse a si mesma en grao sumo, porque Concha é escritora, mestra e muller.

Muller, para a que seguramente foi máis difícil levar a cabo o seu proxecto literario e didáctico. Muller que ten a súa orixe nunha rapaza da aldea, igual que aquel que se presentaba dicindo “Eu son Balbino. Un rapaz da aldea. Coma quen di un ninguén”. Esta orixe achegoulle unha sensibilidade especial en relación á lingua e ás inxustizas.
Muller de Lires, aquí ao pé; estamos na súa terra de nacenza e residencia.
Así o conta ela na autobiografía publicada na Biblioteca Virtual Galega:

“No Concello de Cee hai unha aldea que se chama Lires. En Lires está a ría máis pequena de Galicia, que coa marea baixa desaparece; é unha ría con maxia. Antes da ría hai un cruceiro e preto do cruceiro está a miña casa onde nacín o 19 de xuño de 1950.”

Ao lugar de Lires volve na case totalidade das súas obras, citándoo, situando aquí aos personaxes, describíndoo con versos ou téndoo en conta á hora de dedicar a obra. Vexamos algunha mostra…

As dedicatorias dos libros O milagre de Carola e Quero que veñan meus pais, din:

“LIRES, onde eu nacín aquel día.” Así de simple e significativo.
“Para Lires, que foi o meu berce, por deixar que o vento do mar arrolase os meus soños.”

Un anaco do libro Sara di: “Lires sempre sería para Sara o seu lugar de referencia, no que nacera, ao que volvía sempre que lle era posible, do que presumía e o lugar que recomendaba a quen quixese experimentar e tocar o silencio e a paz”.
Cousiñas prá escola, consta de tres partes, na terceira (que leva o nome de Lires) propón un traballo de investigación arredor dunha aldea calquera, utilizando como exemplo a súa, Lires; a modo de presentación para os equipos de traballo que van realizar a pescuda, escribe:

“Sodes vós, soio vós, futuros homes e mulleres de mañán quen debedes de senti-la necesidade de que (as aldeas) sexan pobos vivos en percura do desarrollo en tódolos seus aspectos.”

Da aldea de Lires pasa á capital do concello, Cee. En A aventura das cores, “Cando a autora fala de si” proponnos adiviñar o lugar onde vive:

Eu nacín nun concello
co nome máis pequeno,
de tódolos da bisbarra;
ten nome dunha letra
pero ser… é unha palabra.
Non che é A nin Be,
pero se pensas que é Cee
adiviñaches cal é.

Toda a súa vida, Concha vai permanecer atada a este espazo do que non marcha, por iso é a escritora das terras Neria (como a denominou o tristemente desaparecido José Paz). Este territorio, ao que a autora permanece amalloada ao longo do percorrido vital e literario, non debe entenderse como localismo, senón como cartografía dos afectos e punto de unión coa terra, embigo do seu mundo. Un local universal, porque nese plano está representado o país e o universo.
Outro aspecto desta muller, no que eu quero pararme, é o recoñecemento do valor da nai, esa muller que non pode estudar por ser muller pero que crea poemas e lles escribe e le as cartas aos veciños; nela está a coraxe das proxenitoras que turraron polas fillas para que nunca pasaran polos avatares que elas sufriron, para axudar a mellorar a condición de muller nun mundo gobernado por homes. Muller que sabe o significado profundo dos versos de Rosalía “viúvas de vivos e mortos / que ninguén consolará” e ás que Concha dedica o último poema de Feminino singular en plural nunha reviravolta de pluralidade que non deixa de ser singular.

Profesora. Concha é mestra. Comeza a súa andaina profesional en 1970 en Nemiña para continuar no Ézaro, Brens, Dumbría e rematar en Cee. Sempre na zona, nos arredores do núcleo vital e natal. Docente en Primaria e Secundaria, asumindo responsabilidades de xefatura de estudos e vicedirección cando foi necesario, traballando na educación non formal con múltiples encontros con escolares lectores da súa obra e, tamén, na formación do profesorado en cursos de galego e outros arredor da normalización da lingua, o fomento da lectura e a creación literaria. “As ensinantes ensinan”, dicía unha compañeira, para negar a posibilidade de que unha docente puidera non educar aínda fóra da institución educativa, e Concha vén educando ao longo de toda a súa traxectoria vital, tamén como escritora.
Cando, con vinte anos, comeza a traballar, en escolas do rural, atopa unha rapazada que está na mesma situación que estivera ela no pasado. Falan unha lingua afastada da escolar, han de cambiar de código cando entran na escola e traen asumido que non saben falar. Hai unha anécdota moi significativa: unha nai entrevístase con ela para dicirlle que o fillo non quere ir ás aulas pero que ela o vai traer, aínda que sexa á forza, porque debe aprender a falar; Concha pensa que o rapaz ten un problema e xa se ve actuando como logopeda ata que descobre que o que lle pasa é que fala galego. Esa era a pexa: a desconsideración da lingua que falan, a vergonza de non expresarse en castelán; sentirse menos por ser da aldea, levar ese estigma pegado á pel. A empatía vaina levar a identificarse cos sentimentos desta rapazada, ao lembrar o que ela padeceu cando se foi a estudar bacharelato a Ferrol, aqueles tempos nos que tiña que ir traducindo mentalmente e tentando que non se notara que aínda pensaba en galego. Entón, a soas co sentido común, sen comentalo con ninguén, puxo en marcha unha experiencia innovadora no ensino e constante na súa carreira literaria. Comeza a escribir pequenos relatos nos que aparecen os rapaces e rapazas da aula como personaxes, pequenos textos que traballa nas clases para demostrarlles que a súa é unha lingua culta, que debe entrar na escola, que eles son dignos de formar parte das historias e da Historia. A mestura da escola coa vida, esa interrelación imprescindible, e o papel activo do alumnado, son as columnas do mellor edificio educativo. Había que introducir a lingua galega no ensino, como xa dixera o padre Sarmiento e como defenderan as Irmandades da Fala; para esta viaxe nin sequera facían falla arreos ideolóxicos, bastaba coa pedagoxía e a empatía, poñerse no lugar do outro e devolverlle a autoestima que nunca –a ningunha crianza– se lle debera ter mutilado, insisto, nunca. Se non fora profesora, o máis probable é que non sentira o desexo de escribir, pero foi ver o problema e tentar poñerlle solución. Eses pequenos textos: narracións, poemas e obriñas teatrais (que denomina cristobos) ían acompañadas dunhas actividades coas que afondar na comprensión lectora, na ampliación de léxico, na motivación para a escrita e na reflexión arredor dos valores. A rapazada estaba tan entusiasmada vendo escrita a súa lingua e sentíndose orgullosos de ser os protagonistas destes relatos… que lle chegou noticia ao compañeiro de unitaria. El e Manuel Canosa animárona a buscar editorial para eses materiais, pois argumentaban que se lles servían alí, seguramente o farían, tamén, noutras escolas de Galicia. Era necesario facilitarlle o traballo ao resto do profesorado e canto máis rematado se lles dera o material, máis probabilidades había de que o introduciran nos seus programas. Manolo, o compañeiro de vida, ilustrou eses textos porque camiñar xuntos é iso: traballar á par, colaborar un nas cousas da outra; a pena é que se perderon as imaxes porque a editorial onde se entregaron foi irresponsable e nin os devolveu. Non pasou o mesmo con Ediciós do Castro, Isaac Díaz Pardo, interesouse neses traballos que se lle presentaron baixo títulos tan humildes como significativos: Contos para a escola e Cousiñas para a escola, porque eran iso e non quería dicir outra cousa. Esta fórmula seguirá en pé coa noveliña O noso Pepe ou o libro de relatos O milagre de Carola. Introduce neles, tamén, Concha, uns pequenos textos humorísticos que teñen relación co popular e a oralidade, sabedora do importante que é a risa. Un recurso poderoso e necesario, porque ao lado destas ocorrencias están os contos tristes que falan dos sentimentos dos máis pobres ante festividades coma os Reis nos que os demais aparecen con xoguetes e eles quixeran desaparecer para que ninguén lles preguntara que lles trouxeron os magos de oriente. Aí están eses primeiros libros de contos fantásticos coa natureza personalizada ao lado dos relatos realistas nos que se poden recoñecer máis alá dos propios nomes. O realismo cotiá atravesado pola fantasía total.
Antes de abandonar esta faceta de profesional do ensino quero parar nun asunto que escoitei con gusto e atención: nunha das súas primeiras escolas, unha unitaria con profesor de nenos e profesora de nenas, Concha e o compañeiro conseguen convencer ao inspector de zona para que lles deixe facer o agrupamento por idades (ou cursos) en lugar de por sexo; unha mostra da defensa da coeducación aplicada ao traballo diario e adiantándose á lexislación. Nun dos seus libros, O noso Pepe, tamén observamos como o profesor dese neno enfermo se anticipa ás normas de atención ao alumnado que non pode asistir a clases, enviándolle as tarefas polos compañeiros e conectando con el semanalmente para resolverlle as dúbidas. Na realidade e na ficción o avance está, claramente, nas mans do profesorado.
Polo tanto, estamos cunha muller comprometida co ensino. Preocupada por dotar de materiais didácticos a unha escola á que se lle abrían as portas para recibir ao idioma propio e non sabía como darlle a benvida; foran décadas e séculos de desprezo e expulsión, dunha alienación que facía pensar que non era lingua senón dialecto, que non era linguaxe culta senón ignorante… e facían falla mans para amasar o pan que entregar á rapazada. Concha, como escritora e profesora, desenvolve dúas funcións que se entrecruzan e complementan.

Escritora. Neste país, nesta lingua na que houbo que escribir para a rapazada respondendo a esa necesidade, algúns mestres, algunhas mestras –como estamos a ver– fixéronse escritores para poder encher ese baleiro e levaron ambas bandeiras prendidas. Convocaría, eu agora, a algúns dos que precederon a Concha Blanco nesta homenaxe, e traballaron na leira da literatura infanto-xuvenil: a Manuel María que en Os soños na gaiola, dixo que escribira os poemas que botara de menos na súa infancia, ao profesor Bernardino Graña coas súas historias rimadas e titiritadas que parten do popular, a profesora María Xosé Queizán que nos legou a primeira novela con perspectiva de xénero O segredo da Pedra Figueira, Neira Vilas con Memorias dun neno labrego e tantos outros títulos dirixidos á infancia, Novoneyra que tamén probou o mel da literatura infantil; as mestras Pura e Dora Vázquez pioneiras que achegaron obras en poesía, teatro e narrativa; Manuel Lourenzo co seu teatro para a mocidade; o profesor Xosé Vázquez Pintor con mostras dos tres xéneros; o mestre Agustín Fernández Paz que tanta narrativa nos legou; o mestre Paco Martín que nos trouxo o Primeiro Premio Nacional de Literatura Infantil; o mestre Xabier P. DoCampo, esa referencia ética que tanto precisamos; a mestra Helena Villar que comezou escribindo para a escola e a casa; a profesora Marilar Aleixandre; Marica Campo; Pepe Cáccamo,… que escribiron para a infancia algunha obra e moitos/as a maioría. Por iso, cando dende certas instancias se fala da literatura infantil como a irmá menor da literatura, nos preguntamos en que país viven ou con que gafas miran a realidade, porque a xenerosidade de construír e reconstruír o edificio literario en galego pasou e pasa por dirixirse á rapazada, para darlles de ler como as nais dan o peito. A literatura infantil é o leite da casa.
Por estes lares anda Concha Blanco, pola creación e a escola. Materiais literarios e materiais didácticos coma os libros de texto e unidades didácticas (varias penduradas na páxina da AELG). Eu tiven a sorte de acompañala nunha desas aventuras; un traballo en equipo que nos enriqueceu e no que Concha era coordinadora e coautora de libros de texto de Primaria e Secundaria.
Falaba ao principio de como a AELG se honraba ao recoñecer a Concha Blanco porque están caras as homenaxes, son contadas e hai que saber moi ben a quen se lle fan, por iso, eu direi publicamente que si soubo escoller, porque a asociación non se deixou levar por modas nin fogos fatuos, senón que examinou unha traxectoria de escritora, unha coherencia ao longo de máis de catro décadas e premiouna aínda sabendo que a humildade de Concha nunca llo tería reclamado. É de xustiza non esquecer ás pioneiras, aquelas que estiveron aí dende sempre e continúan na mesma liña. Ela, coma unha formiga ou unha abella (que produce mel pero non pica) está aí no día a día, producindo libros para un sistema literario que os precisaba, que os segue a precisar; creando e deténdose tamén neses espazos que están sen cubrir, nas marxes. Así foron aparecendo libros como É correcto? (a catro mans con María Canosa) porque non había nada dese tipo en galego; unha das últimas veces nas que falei con ela e lle preguntei que andaba a escribir, comentoume que botaba de menos algo que axudara ás familias a ir coas crianzas nas viaxes en coche sen entregalos ás pantallas; así que estaba con iso.
Por iso estamos aquí, para recoñecer o valor da escritora, profesora e muller. Se tivese que unir o nome de Concha a determinadas palabras, dúas delas serían a humildade e a prudencia; non a veredes erguendo a cabeza para reclamar atención para a súa persoa ou a súa obra, ela vai ao seu, escrebe e dialoga con lectores e lectoras. Por iso ten máis valor distinguila, porque está na antítese deses grandes egos que esixen atención continua.
Outra palabra é autenticidade, porque o fai dende dentro, como demostra cando comeza a escribir con ese obxectivo tan concreto, e continúa facéndoo para entregarnos unha obra de vida e seguir cubrindo as necesidades que ela ve. Autenticidade, porque a súa asunción da lingua non ten arestas como se demostra no núcleo máis próximo: a familia. Como no caso tan presente de Helena Villar e Xesús Rábade que nos deron fillos que defenden a lingua e cultura galega coa súa obra, María Canosa é escritora en lingua galega coma súa nai, e as netas están falando galego, tamén, en cidades tan pouco galeguizadas como A Coruña (oxalá o manteñan a pesar das dificultades!). Pode haber máis lealdade? Se ti les, elas len; se ti falas galego, elas tamén o fan. Estamos sempre no tempo de ter que estimar esta integridade entre a vida, a lingua e a obra.
Xenerosidade é outra verba que forma parte do retrato desta autora. Cando Alento Esbravexo decidiu crearse e pedir colaboración para unha homenaxe a Díaz Pardo no 2020, centenario do seu nacemento, a súa manda foi unha das primeiras que chegou. Publicouse no décimo lugar de 263. E nela atopamos este agradecemento que quero compartir con vós:

“Isaac Díaz Pardo foi quen puxo a primeira pedra nos alicerces da miña obra literaria.
Non sempre se abren as portas cando petas nelas, pero ás veces amais de abrírense as portas tamén se franquean as ventás.
(…) Estoulle eternamente agradecida.
Agradecida non só polo persoal, pois aquí sigo creando desde aquel entón (era a década dos 80), senón tamén polo social.”

As persoas xenerosas agradecen, eternamente. Esta muller á que IDP apoiou abríndolle as portas á súa obra, foi a autora infantil que máis publicou nestas coleccións de Ediciós do Castro. Cando realizamos a exposición “O Castro, tamén na orixe da LIX” atopamos ese dato. Publicou máis que Neira Vilas que conta con seis libros infantís, máis que Anisia Miranda que tamén publicara media ducia, Concha chega aos sete cando acada o Premio Arume de Poesía con Cantos da rula. Son estes: na colección “Narrativa pra nenos” Contos para a escola en 1981 que chega á 7ª edición, Chuchamel á 2ª edición, O noso Pepe tamén á 2ª edición, A papoula era máxica e O milagre da Carola; na colección “O mundo do neno” publica Cousiñas pra escola en 1984 que tamén conta con dúas edicións.
Unha carreira que leva máis de medio cento de obras, que conta cos premios Frei Martín Sarmiento en varias ocasións, o Pura e Dora Vázquez, o Arume, o Lecturas de GALIX, o Premio de Novela por Entregas de La Voz de Galicia e varios recoñecementos n´O Facho, Merlín, O Barco de Vapor, Edebé así como o accésit do Lazarillo por ¡A min que me importa (un dos libros que está vertido a outras linguas coma o castelán, catalán e valenciano). Libros cos que continuou atendendo á rapazada, tendo en conta os seus problemas para botar unha man con temas como a emigración (tan presente), o alcoholismo que atopaba en determinadas casas ou buscando que tiveran espellos nos que ver outras opcións sexuais, atenta a apoiar valores e actitudes positivas e democráticas. Libros nos que recolle historias dos “outros”: de xitanos e carromatos de feira, de circo e xente que pasa pola vida dunha vila.
En Concha Blanco tamén atopo o recoñecemento á profesión. Concha, lembra ás mestras agasallándolle os primeiros libros El gato con botas e a biografía de Juana de Arco. Promovendo a lectura e o estudo, convencendo á familia de que debía estudar. Pero tamén eses mestres e mestras que aparecen na ficción como artífices do ben, as que van axudando á rapazada en O noso Pepe, Tita, Encontros ás agachadas… A respecto da educación en O balcón do meu universo aparece o seguinte texto na boca dunha profesora: “O material co que traballamos é humano. Persoas novas, persoíñas, di Flora, en constante cambio, capaces de sorprendernos para ben e para mal. Ensinar, educar, formar. Complicada e intensa tarefa con resultados a longo prazo. Impón respecto, si, pero non me arrepinto do camiño elixido, o desta profesión.”
A bondade é outra das verbas que lle acaen e que leva á escrita, tentando defender a confianza na humanidade, buscando que a rapazada a valore, tentando reflectir un mundo no que saia vitoriosa e podamos afirmar que hai xustiza. Cando falamos de literatura infanto-xuvenil poderiamos afirmar que todas as temáticas se poden tratar e son asumidas polas autoras e os autores saltando tabús e prexuízos, o único límite está na maneira de facelo, porque a esta humanidade que aínda non pasou por demasiadas experiencias non podes deixala sen esperanza, é necesario que fique esa porta aberta para que non perdan a confianza e a ilusión. O imaxinario de Concha para a rapazada xira arredor dun mundo case idílico porque a bondade é o ingrediente dos seus guisos, tal como dicía Miguel Vázquez Freire a respecto de Agustín “Só a alguén moi bondadoso se lle pode ocorrer que a radioactividade se transforme en flores”, pois así Concha nos vai mostrando o lado bo do mundo e confírmanos “Das cousas que non me agradan, xa prefiro non falar” en “Cando a autora fala de si”. Podía poñer moitos exemplos de historias nas que vai evitando mostrar o lado escuro e feo, aínda que para iso teña que facer grandes esforzos. Empéñase en que o mundo sexa xusto e as persoas felices, por iso só lle coñezo unha obra (e para adultos) na que isto non sucede, na que o remate non é venturoso.
A sinxeleza no recoñecemento dos seus referentes literarios (Castelao, Neira Vilas, Rosalía… os que lle descobren a realidade do seu país) para aceptar que máis que as lecturas, o que a alimenta son os lectores e lectoras, cos seus intereses, necesidades, actitudes, forma de ser… a necesidade de dignificar a súa lingua, de enriquecer o seu vocabulario buscando un léxico o máis rico posible para que a rapazada se recoñeza nel pero tamén avance.
Recoñezo trazos coma o humor, partindo deses chistes introduce entre as narracións e os poemas e levándoo a converterse nun recurso da propia lix cando a narración está na primeira persoa dunha personaxe infantil e este conta á súa maneira. Esta adopción da voz infantil co seu pensamento, pasando todo polo seu filtro cos malentendidos por captar todo ao pé da letra, as frases feitas que interpreta ao seu xeito; esa inocencia e frescura salpresada de dozura, tenrura e inxenuidade que o conta todo con naturalidade sen que se dea conta de que o que ela di produce comicidade, sen ocultar a tristeza que cargan as crianzas moitas veces.
Outra característica pode ser a presenza dos avós e as avoas acompañando e contando contos, en case todas as súas obras, pero tamén os irmáns en A min que me importa!, Andrómenas?, A domadora de ras… Esa relación da infancia con anciáns e anciás que está preñada de sentimentos e vínculos entrañables.
A presenza do misterio, de percepcións paranormais, que poden partir dos contos de vellos arredor de aparecidos, anuncio de morte, visitas de seres do alén, premonicións, aparicións, … que atopamos en Andrómenas?, Habitación 202, O balcón do meu universo…
Para continuar revisando a súa obra, quero determe nos obxectivos que se fan moi presentes, coma o fomento da lectura. Podemos confirmalo nas dedicatorias de A camioneta da media risa ou A min que me importa!, formando parte da trama como en O aniversario de Ana, as referencias a diferentes obras como sucede en A montaña da Pena Negra, A Disco Ecoloxista, Querido Iván ou en Sara, e as afirmacións como esta de Cousiñas pra escola “Por Inés podía seguir chovendo. Foi ese día cando se dou conta da importancia que teñen os libros e de que o tempo libre non é para aburrirse.”
A querenza pola miscelánea, esa unión de poesía e prosa que aparece nos primeiros libros, aqueles onde recompila os textos que utiliza na aula, pero que continúa mostrando a través da presenza de rima nalgún texto en prosa ou da mestura de narración e poesía en obras como Feminino singular en plural ou DO RE MI Fantasía. Tamén é común a utilización de xogos: adiviñas, pasatempos ou probas que introduce en varios libros como A bruxiña da sorte.
As dedicatorias de calquera libro falan do mundo da escritora ou do escritor. Nos dela, a familia ten un lugar fundamental ata o punto de que se repiten moito, chegando a poñer “Para Os tres de sempre neste ano de Castelao” en Querido Iván. Algunha outra fala claramente dos intereses relacionados coa escola e co país.
E falando de Galicia, en O milagre de Carola, pídelle á meniña que conte, tal como lle mandaban cantar a Rosalía os cantares galegos:

Cóntame un conto, meniña

ó xeito do teu acento
coa túa voz manseliña.
Fálame algo rideira
ponlle música ás túas verbas
semellando unha muiñeira.
(…)

Porque sempre estamos dándolle voltas á mesma trécola.
Recoñezo, pois, o valor desta escritora, na súa ampla e delongada experiencia, no apego á terra que a fai estar co Batallón Literario da Costa da Morte, no compromiso que demostrou e demostra no exercicio das responsabilidades en GALIX ou na Fundación Pondal.
Agradezo que se centrara na literatura infantil e que o fixera con constancia e tenacidade. Estamos en débeda con ela, con elas, as que escribiron construíndo con palabras de lume a casa dos soños desas criaturas que non permitirán que se desfaga en fume. Estamos en débeda con ela, con elas, as profesoras que fomentaron a lectura e a galeguización da escola porque sosteñen o edificio literario e editorial galego.
Si, Concha Blanco forma parte dese exército de persoas que van provocando cambios silenciosamente, sen interese en que se lles vexa, movéndose entre as sombras. Porque aqueles Contos pra escola foron o comezo dunha carreira de máis de corenta anos e medio cento de libros que enriquecen o noso sistema literario, unha traxectoria na que nunca deixou de pensar que as palabras ían enfiadas co obxectivo de chegar ao lectorado. Ao longo dos anos, non se afastou desta idea primixenia, o que non lle impide re-inventarse en cada texto e continuar ao pé da Fala e a Terra, como as irmandiñas, coma os irmandiños.

Pilar Sampedro
Auditorio da Casa da Cultura
Cee, 12 de xuño de 2021“