Canta, miña compañeira. Proposta para honrar a tradición oral das mulleres. Manifesto da Sección de Literatura de Tradición Oral da AELG

Destacado

Nas Letras Galegas do 2025 honraremos a oralidade: recoñecer a poesía da tradición oral das mulleres como elemento fundamental na transmisión da cultura e língua galegas supón unha validación longamente agardada por un amplo tecido cultural de base do país. Tamén supón un recoñecemento ao importante traballo de investigación e divulgación realizado á marxe das institucións oficiais por numerosas persoas particulares, asociacións e colectivos que permitiron que esta  herdanza do pobo galego chegase ata nós hoxe.

A Sección da Literatura de Tradición Oral da AELG ten unha ampla traxectoria en relación coa recuperación e estudo destas manifestación literarias, que deberan ter a mesma consideración que a produción escrita. Froito da experiencia, propoñemos unha reflexión previa sobre o xeito de abordar a celebración das nosas letras, de cara a futuras programacións institucionais, presencia nos medios e divulgación nos centros de ensino.

Neste ano que dedicamos á memoria das que nos precederon no verso musicado, a RAG personificou de xeito audaz a tradición oral feminina en 3 figuras: a muller, na persoa de Eva Castiñeira de Muxía; a complicidade do par de mulleres en Rosa e Adolfina Casás de Cerceda, e a pequena comunidade das veciñas da bergantiñá Mens representada por Prudencia e Asunción Garrido e Manuela Lema.

A oralidade das pandereteiras demostrou ser eficaz na transmisión da cultura e língua, tamén na conformación da identidade e sentido de pertenza, e merece ser tratada con rigor para tirar o máximo proveito deste ano de recoñecemento e divulgación que temos por diante.

Ademais a coralidade nas letras do 2025 vén dada non só polas 6 mulleres nomeadas, senón por todas as que foron parte da cadea de transmisión oral: todas elas contribuíron ao legado deste imbricado patrimonio inmaterial, que son as cantigas tradicionais e populares. Implicitamente legáronnos o xeito, ese construír comunidade a través da palabra, do verso rápido, da lingua viva.

CONTEXTO: A MÚSICA VOGAL EN COMUNIDADE

As polavilas, seráns, filandós ou ruadas eran puntos de encontro naturais da comunidade nos que a oralidade transitaba múltiples camiños: contos, cantigas, romances, traballos, xogos e demais lerias. Nestas xuntanzas a interacción no baile era tamén un fin en si mesmo, e as cantigas coa pandeireta o medio máis rápido, común e económico para que acontecese. A súa expresión é popular, cotiá e vulgar, e o seu ámbito privado.

Enunciamos estas condicións a modo de valorización: desa cotiandade e repetición nace a mestría na interpretación vogal, percutiva e na composición, do popular vénlle ser fiel reflexo de tantos elementos da súa sociedade e da vulgaridade vén a súa frescura e atrevemento (fronte ao distinguido ou extraordinario). Na excepcionalidade, no momento que a veciñanza podía xuntar cartos contratábase un gaiteiro, un dúo, cuarteto, posteriormente acordeonistas, charangas e finalmente orquestras.

Celebrando as pandeireteiras honramos á música vogal feminina, e debemos facer unha lectura en clave de xénero, pois tradicionalmente as formacións musicais de maior prestixio e recoñecemento social nin foron as pandeireteiras, nin incluíron pandeireteiras.

As mulleres cantadoras estiveron tradicionalmente ausentes da esfera pública, e foron as grandes esquecidas nos diferentes procesos de patrimonialización de elementos da nosa cultura. De xeito tardío acadaron recoñecemento a través da espectacularización do folclore, para finalmente chegar ao punto actual: unha resignificación da súa figura e reificación do seu legado facendo un xusto recoñecemento a elas como piar na transmisión de lingua e cultura, e conformación de identidade.

Tamén se observa nos últimos tempos certa renaturalización na súa práctica, grazas á remuda da oralidade.

Non precisamos vestir de gala nin de acompañamentos e artificios a música das pandeireteiras para celebrar a poesía de tradición oral. O minimalismo musical é aconsellable, e a voz da muller debe ser a protagonista. Temos un nutrido sustrato sociocultural do que botar man para iso, e pensalo de abaixo a arriba semella o máis honesto neste ano de celebración.

SOBRE O CONTIDO FORMAL DAS CANTIGAS HERDADAS

Un xeito de abordar o estudo de tipoloxías na poesía de tradición oral son os ciclos do ano ou os ciclos vitais:

– Arredor do ciclo do ano temos cantigas de Nadal, Panxoliñas, aninovos e xaneiras, Reis, entroidos, cantos de pascua, maios, cantigas de traballos, segundo a zona ou a estación, etc.

– Arredor do ciclo vital temos os arrolos, primeiros xogos e cantigas, xogos de roda e recitados, rondas e namoros, cantos de voda, brindos, romances e responsos, etc.

Mais debemos entender que as mulleres cantaban e compoñían versos non só nestas ocasións, senón en calquera momento ou con calquera motivo, acompañando calquera traballo ou tarefa repetitiva e pesada. Así temos labradas, cantos de segas, mondadeiras de millo, mazadeiras de liño, cantos de mazar o leite, de andar os camiños, etc.

Cómpre destacar que debido á espectacularización do folclore, nos últimos anos fóronse seleccionando para expoñer e perdurar cantigas de/para contextos festivos. Estas non son necesariamente representativas da riqueza herdada: temos un complexo emocionario explicitado nas cantigas de transmisión oral, e este é o momento de reivindicalo. Temos cantigas que falan e transmiten tristura, soidade, pranto, esperanza, xúbilo, medos, arelas… e que coa súa entoación e interpretación adquiren unha dimensión que transcende a escrita: a consonancia como esencia da comunidade.

A CREACIÓN E COMPOSICIÓN COMO EXPRESIÓN DE COMUNIDADE

As músicas de tradición oral son unha expresión colectiva do pobo: hai cantigas que son flor dun día e outras que se repiten e mesturan coas seguintes. Sempre hai unha mestura entre o herdado e o que xorde pola necesidade de narrar algo novo, ou polo mero gosto de xogar coa linguaxe e a sonoridade.

A propia comunidade regula o que perdura: o que se escolle para seguir cantando, o que vai de boca en boca e percorre distancias e tempos, o que o pobo vai facendo variar para preservar o sentido. Sen creación e actualización, só nos queda recreación: un cativo atisbo da riqueza doutrora. Honrar a oralidade é necesariamente traballar na creación e expresión orixinal e propia, e vivir a experiencia de entoalo en comunidade.

O POUSO DA VIOLENCIA CONTRA A MULLER NAS CANTIGAS

Moitas coplas de tradición oral reflexan o que hoxe denominamos violencia contra as mulleres. O adoutrinamento está implícito, mais non implica necesariamente aceptación das violencias, pois as coplas contan aquilo que queremos que sexa escoitado a modo de denuncia, burla/caricatura, ensinanza ou advertencia.

A poesía popular ten tamén linguaxe retórica e figurada, os seu propios códigos e tamén contextos: non é o mesmo unha copla insidiosa nun contexto de entroidada ou desafío entre iguais que noutra cantiga.

As nosas cantigas son reflexo do tempo e sociedade que as compón, e non xurdiron con vocación de trascender. Por isto mesmo, non semella pertinente tildalas simplemente de machistas e relegar á propia muller ó papel de vítima. Isto sería xulgar coa moralidade do presente elementos do pasado.

Pero sendo nós quen as elevamos a canon cando as seleccionamos para cantar ou espectacularizar, si é nosa, entón, a responsabilidade de explicar debidamente os contextos e tamén as modalidades de violencia. Non aconsellamos obvialas nin censuralas, senón que recomendamos promover a reflexión e debate sobre elas. Poden ser poderosa ferramenta de educación social, e espertar conciencia crítica cara a outros tipos de violencia.

Especial mención merecen tamén tódalas cantigas herdadas que falan dos oficios de mulleres: muiñeiras, costureiras, panadeiras, taberneiras, criadas… incluso pandeireteiras foron historicamente vilipendiadas pola súa condición de mulleres traballadoras. É tempo de falar de memoria, e explorar posibilidades na busca de certa reparación.

O CASTELÁN NAS CANTIGAS

A presenza do castelán nas cantigas de tradición oral ten múltiples causas.

A oralidade é permeable e faise eco de modas e influencias no rural e urbano, e arremedar o castelán foi unha delas. Isto documentouse abondosamente no caso das parrandadas, petitorios ou testamentos de entroido (sarcásticos) ou no romanceiro vulgar. Máis tamén temos cantigas chegadas de outras zonas da península ou da emigración que foron naturalizadas, xunto coas súas melodías, cadencias e ritmos.

A oralidade transcende fronteiras, e o seu carácter lúdico fai que acepte influxos regularmente. Non podemos pensalas simplemente como froito dunha subordinación política ou cultural, e tampouco ten sentido negalas ou desbotalas, pero si podemos e debemos facer unha escolla.

Pese á presenza destas cantigas en castelán, as aulas e espazos da música tradicional foron nestes anos bastións de sensibilización e normalización do galego, e un medio natural no que mocidade puido aprender e practicar a língua, e finalmente soltarse a falala de xeito habitual.

Promoveremos a creación en galego. Tamén podemos seleccionar ou desbotar libremente as cantigas herdadas para traballar a nosa lingua. Incluso podemos traducir ao galego coplas que atopemos en castelán, e dicilo con honestidade: son camiños que se percorreron en ambos sentidos en diferentes momentos da historia.

O importante é non desaproveitar este ano de celebración da tradición das pandeireteiras para crear novos espazos de normalización lingüísitca e consolidación de falantes.

O PERIGO DA FOTO FIXA

A oralidade nútrese do cotián, é lixeira e fugaz. Non sente o peso da relevancia ou a coherencia perpetua, pois non ten vontade de trascender. Ten sentido no aquí e agora.

Chegaron a nós na cadea de transmisión versos sublimes en significante e significado.

É recomendable facer pequenos achegamentos ao corpus folclórico e familiarizarse coa linguaxe deste arte da man das mulleres de referencia: coñecer coplas, entender cómo se constrúen métrica e musicalmente, os ritmos bailables que as acompañan, algunhas das figuras poéticas que empregan, as posibilidades narrativas, as variedades dialectais e léxico, etc. Todas estas son cuestións relevantes, que fan rico e complexo o legado das pandeireteiras, pero nas que corremos o risco de nos perder. Corremos o risco de esquecer os principais valores da tradición oral, así que non confundamos a práctica deste arte coa mera selección e reprodución. Entidades uniformizadoras como a Sección Feminina percorreron ese camiño, e a súa selección, estandarización e espectacularización case matan por completo os valores fundamentais da oralidade. Non nos limitemos a reproducir os sucesos, ou a sesudos estudos dos procesos se contamos con pouco tempo.

A destreza na expresión oral non se adquire con tediosas explicacións e transmisión de coñecemento en vertical: practícase en horizontal. Celebrar a oralidade é outogar a palabra. Escoitar, retroalimentarse, contar e cantar libremente o que somos, o que nos move, o que nos divirte, o que nos preocupa. Facilitemos espazos e formatos para que teñan lugar experiencias significativas ao redor da linguaxe.

Coidamos que estas consideracións serán útiles de cara á patrimonialización da poesía popular de autoría feminina e a oralidade. Agardamos que traian froitos significativos para a normalización lingüística e cultural do país, rachando co desleixo institucional e dando comezo a unha nova maneira de entender a produción oral da colectividade, libre de prexuízos.

Branca Villares e Eva Teixeiro, da Sección de Literatura de Tradición Oral da AELG.

Declaración da Conferencia de Asociacións de Escritoras e Escritores sobre a Intelixencia Artificial Xenerativa (IAX)

Destacado

“A plataforma de asociacións de autoras/es, constituída a inicios de ano e que representa case 10.000 autoras/es en asturiano, éuscaro, catalán, castelán e galego, entre os que se atopa a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, aprobou unha declaración pública sobre a Intelixencia Artificial Xenerativa (IAX). O texto esixe que os usos dos libros e outras publicacións con dereitos de autoría e protexidas pola Lei de Propiedade Intelectual, tanto se son para probas como para a explotación comercial da IAX, se rexan polos principios de autorización, remuneración e transparencia.

A Conferencia de Asociacións de Escritoras e Escritores, en defensa dos dereitos de autoría, da remuneración polo uso das nosas obras e da transparencia perante a implantación da Intelixencia Artificial Xenerativa (IAX) por parte de empresas e Gobernos.
A Conferencia de Asociacións de Escritoras e Escritores, que integran 15 organizacións autorais e case 10.000 creadoras/es literarias/os (escritoras/es e tradutoras/es), quere trasladar á opinión pública, aos partidos políticos e aos gobernos locais, autonómicos e estatal, a profunda preocupación do colectivo pola alarmante falta de recoñecemento do valor esencial (moral e xurídico) dos dereitos de autoría e dunha remuneración acaída pola utilización das nosas obras nos máis diversos ámbitos da sociedade, de xeito moi especial nun mundo dixital altamente globalizado e cunha moi precaria lexislación na materia.
A experiencia histórica demóstranos que a dixitalización incontrolada baseada no uso non autorizado nin comunicado das nosas obras causou un grave prexuízo á creación e á innovación, acentuando deste xeito a desvantaxe competitiva que padecemos con respecto ás nosas e nosos colegas da maioría dos países europeos.
Hai que salientar que as obras de escritoras/es e tradutoras/es non son simples datos susceptíbeis de se converteren en algoritmos, son a base da nosa democracia, da nosa cultura, do noso coñecemento e ciencia, e deben ser tratados, valorados e remunerados como tales. Un/ha escritor/a ou tradutor/a inviste anos estudando, analizando e consultando centos de fontes para poder escribir ou traducir unha obra, un labor que hoxe en día non é recoñecido nin é remunerado.
A modo de exemplo, o último informe da Organización Mundial da Propiedade Intelectual (OMPI) sobre a remuneración polo préstamo dos nosos libros nas bibliotecas destaca que o Estado español é, xunto con Xeorxia, onde menos se remuneran escritoras/es e tradutoras/es por este uso das nosas obras.
A esta situación temos que engadir unha realidade omnipresente: a implantación da Intelixencia Artificial Xenerativa (IAX) e a necesidade, por parte das grandes plataformas e desenvolvedores, de usar unha ilimitada cantidade de obras, como os libros, os artigos publicados en diferentes medios e, en xeral, todos os materiais derivados da actividade profesional das/os creadoras/es literarias/os, foren escritoras/es, tradutoras/es ou dramaturgas/os.
O Goberno de España, tal e como declarou no seu momento o seu presidente, traballa nun modelo estatal de linguaxe de Intelixencia Artificial testado nas linguas oficiais do Estado. É unha iniciativa de carácter público que utilizará obras literarias e xornalísticas e, por tanto, estará suxeita ás obrigas derivadas da Lei de Propiedade Intelectual e de toda a lexislación relacionada de ámbito europeo, así como doutros marcos legais aplicábeis.
Nos últimos anos, o desenvolvemento do IAX está a sentar as bases dunha nova forma de explotación das nosas creacións que afecta ao contrato social do conxunto da cidadanía, utilizando métodos e prácticas non suxeitas a ningún principio salvo o beneficio económico, nalgúns casos próximas ao saqueo masivo de contidos suxeitos á lexislación antes mencionada, cuxo uso e efectos no futuro non só ignoramos as/os autoras/es, senón todos nós.
Por iso, exiximos que todos os sectores asuman a necesidade imprescindíbel dun firme compromiso de salvagardar os nosos intereses como creadoras/es e respectar o produto do noso traballo, base fundamental do tecido cultural e da industria que o sustenta e da Lei de IA da Unión Europea, primeira normativa supraestatal que, aínda que xeito insuficiente por agora, comezou a contemplalo.
Esta esixencia non só vai dirixida ao sector privado e aos grandes operadores e desenvolvedores que actúan no espazo global de internet, mais tamén, e dun xeito moi especial, ao sector público, para asegurar que o uso de obras literarias e xornalísticas, tanto para as probas da IAX como para a explotación posterior, se basee nas recomendacións feitas públicas polo Consello Europeo de Escritoras/es (EWC) o pasado 27 de xullo, entre as que destacamos as esenciais: AUTORIZACIÓN polas/os autoras/es destes usos, REMUNERACIÓN xusta e non simbólica e TRANSPARENCIA do proceso.
Unha sociedade crítica e democrática non avala a expropiación dos dereitos do colectivo a favor de grandes multinacionais que non tributan no Estado, nin o estabelecemento de sistemas opacos que non informan sobre os usos das obras ás persoas titulares e impiden calquera tipo de negociación de boa fe. E, evidentemente, recoñece o valor das súas creadoras e creadores, proporciónalles os recursos necesarios para se desenvolveren e protexe os seus dereitos. É por iso que solicitamos ás empresas, institucións e ao Goberno que:

1. Respecten, protexan e valoren os dereitos de autoría de escritoras/es e tradutoras/es como resultado do heroico traballo de escribir hoxe en día.
2. Recoñezan dunha vez unha remuneración acaída polos nosos dereitos de acordo co seu valor e o esforzo que investimos en xeralos.
3. Teñan en consideración as dez recomendacións que, en relación cos usos das obras literarias pola IAX, o Consello Europeo de Escritoras/es aprobou e trasladou ao Parlamento Europeo.

Aprobado o 30 de setembro de 2024.

Quen fai parte da Conferencia?
Asociación Aragonesa de Escritores (AAE), Asociación Colegial de Escritores de España (ACE), Associació Col·legial d’Escriptors de Catalunya (ACEC), Asociación de Escritores y Escritoras de Asturias (AEA), Asociación de Escritores de Castilla La Mancha (AECLM), Asociación de Escritores de Euskadi – Euskadiko Idazleen Elkartea (AEE-EIE), Asociación de Escritores y Escritoras de Extremadura (AEEX), Associació d’Escriptors en Llengua Catalana (AELC), Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG), Asociación Navarra de Escritores/as – Nafar Idazleen Elkartea (ANE-NIE), Asociación Riojana de Escritores (ARE), Asociación Valenciana de Escritores y Críticos Literarios (CLAVE), Euskal Idazleen Elkartea (EIE), Nueva Asociación Canaria de Escritores (NACE) e Sociedad Cántabra de Escritores (SCE).”

Shahd Wadi, escritora palestina, nomeada Escritora Galega Universal en 2025 pola AELG

Destacado

O Consello Directivo da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega aprobou o nomeamento de Shahd Wadi, escritora palestina, como Escritora Galega Universal en 2025, desde o profundo respecto e afecto á súa persoa e a valoración da alta calidade da súa obra, así como por defender a dignidade nacional de Palestina e os dereitos individuais e colectivos da súa poboación, nomeadamente desde perspectivas feministas.

Poeta e tamén autora do libro Corpos na trouxa: histórias-artísticas-de-vida de mulheres palestinianas no exílio (2017), aborda, na súa investigación, as narrativas artísticas no contexto da ocupación israelita da Palestina e considera as artes un testemuño de vidas, tamén da súa.

Nas anteriores edicións recibiron este nomeamento as escritoras e escritores Mahmud Darwix, Pepetela, Nancy Morejón, Elena Poniatowska, Juan Gelman, Antonio Gamoneda, José Luis Sampedro, Lídia Jorge, Bernardo Atxaga, Luiz Ruffato, Pere Gimferrer, Hélia Correia, Isabel-Clara Simó, María Teresa Horta, Mariasun Landa, José Luandino Vieira, Ana Luísa Amaral, Lydia Cacho e Joseba Sarrionandia.

Xosé Manuel Beiras recibirá a Homenaxe O Escritor na súa Terra-Letra E en 2025

Destacado

O Consello Directivo da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) ratificou a decisión de que Xosé Manuel Beiras reciba a Homenaxe O Escritor na súa Terra-Letra E en 2025, na cidade de Santiago de Compostela, destacando, dentro da súa extensa traxectoria vital, a súa faceta como ensaísta e tradutor, así como a súa xenerosa colaboración coa AELG, sendo parte do Consello Directivo da Asociación entre 1982 e 1986.

Esta iniciativa anual conforma xa unha tradición na traxectoria da Asociación, e tense constituído ao longo de máis de dúas décadas como unha celebración na que a terra natal ou de acollida da persoa homenaxeada ten unha presenza fundamental. É vontade da AELG honrar escritoras/es procurando o contacto directo coa autora e a súa implicación persoal na xornada de homenaxe.
Unha celebración múltiple e popular en que se vén recoñecendo a entidade literaria de insignes figuras das nosas letras, a través dunha serie de eventos como a entrega do galardón Letra E de escritor (unha peza escultórica), a plantación dunha árbore simbólica elixida polo propio autor e a colocación dun monólito conmemorativo.

Manuel Miragaia, escritor e profesor: “As institucións do Principado deturpan o galego de Asturias”

Entrevista de Patricia Villarino a Manuel Miragaia en Nós Diario:
“(…) – Nós Diario (ND): Vén de presentar o libro A terra do Eo-Navia. A galeguidade en Asturias (Medulia Editorial, 2024). Faltaba unha análise fonda desta cuestión?
– Manuel Miragaia (MM): A temática dá a sensación de que estivo oculta porque non existe ningún libro publicado no que se fale en profundidade sobre a comarca do Eo-Navia, defenda a variante do galego que se fala alí e a cultura propia e singular que hai na zona. Desde as institucións do Principado tentan dalgún modo uniformizar e acabar con esta cultura. Non se trata de entrar no tema político ou administrativo, só recoñecer unha realidade e ser solidarios con ela.
– ND: Falamos do occidente de Asturias, cal é a realidade?
– MM: No occidente de Asturias fálase galego, así está recoñecido por moitos filólogos e filólogas que estudaron a cuestión. Xente como Dámaso Alonso ou Menéndez Pidal, moitos lingüistas de todo o Estado español estudaron este fenómeno e todos determinaron que é unha variante do galego. As autoridades do Principado queren chamarlle eonaviego para non identificalo co galego, para afastalo do galego e da cultura galega. Ese é ultimamente o obxectivo do Goberno de Asturias. Intervén a política asturianista e un tanto españolista para afastalos da Galiza a nivel cultural e lingüístico.
– ND: E que pensa a xente do Eo-Navia desta cuestión?
– MM: No Eo-Navia hai xente que loita pola súa fala. Saben que desde o centro de Asturias tentan deturpar o galego e asocialo ao asturiano ou bable. Agora que hai proxectos para oficializar o asturiano, o que queren é que tamén se faga o mesmo nesta zona co galego de Asturias, que sexa oficial. Na zona occidental nunca se falou asturiano. A súa lingua é galego, o xeito de falar, a pronuncia é galega, esta zona pertenceu ao convento lucense, na antiga Gallaecia romana, o resto de Asturias era do convento asturiacense. Hai séculos dunha cultura que ten reflexo tamén en cuestións como a gastronomía. O caldo cómese no Eo-Navia, a partir do Navia cara ao centro de Asturias desaparece o caldo como prato. Os cabazos tipo de Mondoñedo e Ribadeo danse no Eo-Navia, no resto de Asturias non hai. (…)”