Arquivo da categoría: Entrevistas
Cesáreo Sánchez: “O escritor como tal é invisíbel”
Entrevista de Irene Pin a Cesáreo Sánchez Iglesias en Nós Diario:
“Nas vésperas do Día das Letras Galegas, e ante a complexa situación que atravesa o sector cultural galego, conversamos con Cesáreo Sánchez, presidente da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG).
– Nós Diario (ND): A homenaxe das Letras Galegas 2020 chega inevitabelmente marcada pola actual conxuntura de crise sanitaria. Dentro dela, a pasada semana vía a luz o Plan de reactivación da cultura e o turismo da Xunta. Cal é a valoración da AELG das medidas propostas?
– Cesáreo Sánchez Iglesias (CS): Son medidas que reordenan e redistribúen recursos que xa existían, sumando algo ao xa comprometido. Un sector como a cultura, que representa 2% do Produto Interior Bruto da Galiza, precisa outra estrutura e outro volume de apoio, cuantitativa e cualitativamente, que determinen a boa saúde da literatura e da cultura no seu conxunto cara a unha normalidade. O Xacobeo, que se presenta como única alternativa para o país, non só non soluciona os problemas da cultura, senón que a leva a territorios que non son bos para ela. Neste momento a Galiza está a ser considerada e promovida, máis que como un pobo ou unha sociedade cunha cultura milenaria propia, como un camiño de paso, un lugar por onde unha Santa Compaña de peregrinos percorre un parque temático de sendeiros que levan a Compostela. Acontece que os camiños xacobeos están dentro dos camiños históricos do país. As alternativas teñen que pasar por potenciar a cultura propia, para ser creada e vivida desde a Galiza polos galegos e polas que veñan a nos coñecer. Mais non se pode pretender que se faga cultura en función dos que van vir de fóra, como se fósemos só un escaparate. A respecto disto, nós sempre reivindicamos unha Consellaría de Cultura como tal, mais sempre lle poñen un apelido que acaba por devorar o nome. Neste momento ten máis peso o turismo que a propia cultura, cando podía ser algo complementario na asignación de recursos, por exemplo, para a rehabilitación de patrimonio histórico construído, bibliografico e inmaterial.
O escritor como tal pasou de ser un referente en manter o idioma e a identidade a ser considerado só como subministrador de contidos culturais aos distintos sectores con vocación de ser industria. Porén, a nosa profesión é máis ca iso. O escritor é construtor do idioma, responsábel de que acompañe a historia do propio país. Nestes tempos en que participamos en manter a saúde social, creando contidos, tivemos que implicarnos especialmente en explicar que somos profesionais, aínda que non vivamos da nosa escrita. Sempre vai haber escritoras e escritores empregados noutros eidos, pero cada vez máis, por mor da precarización, o peso en moitas delas de actividades en bibliotecas, librarías, escolas… está a ser máis importante. Iso implica que para poder acceder a determinadas prestacións ou proxectos téñense que facer autónomos, mais non hai liñas de axuda específicas á creación literaria.
O sector editorial, non só porque edita a nosa produción, tamén é un lugar natural de traballo para nós, nos distintos oficios da elaboración dun libro. É moi importante que a industria editorial teña forza, tal como aconteceu no pasado, entre a terceira e a cuarta do Estado. Mais hoxe non é así, é un sector que o está a pasar mal e non ten os medios e as dotacións que merece atendendo ao que significa para a construción dunha identidade, da lingua e de acceso á cultura galega de maneira máis profunda e ampla.
– ND: Nese senso, preocúpalles un incremento da precariedade ante a falla de apoio da Administración, que nin sequera menciona as escritoras no Plan de reactivación?
– CS: A situación laboral vai empeorar porque haberá diminución de empregos que, agás nalgúns casos determinados de traballos que non leve por diante a pandemia económica, os escritores van sufrir moito máis. Preocúpanme especialmente as novas xeracións. Eterna a gratitude ás que, aínda que cada vez haxa menos medios e oportunidades, están aí sendo monolingües e construíndo o idioma. Non buscan lugares onde escribir en español para resolver os seus problemas económicos, senón que manteñen unha fidelidade á lingua na creación que debería ter outro tipo de resposta por parte da Administración, que ten as competencias para resolvelo. Nestes días mandamos as nosas propostas a Madrid, ao Ministerio de Cultura e ao de Facenda, para resolver distintos temas pendentes de mudar. Tamén levamos ao Parlamento o caso dos escritores xubilados. Case o 50% dos reformados están en clases pasivas e iso non foi resolto, aínda hoxe hai quen paga multas por cobrar dereitos de autor.
– ND: Dentro das medidas específicas dedicadas da Xunta ao eido editorial, non se atenden todas as demandas presentadas en conxunto coa Asociación Galega de Editoras e a Federación de Librarías.
– CS: Hai aumentos na dotación para actividades dentro de bibliotecas ou librarías, na compra de libros… Pero foi aumentar algo que basicamente xa estaba. Hai problemas estruturais que non permiten achegar todo o necesario. Era o momento ideal para parar as obras da Cidade da Cultura e desviar eses recursos á cultura, ademais de repensar o que significa ese lugar. Faltan tamén as necesarias medidas para a cultura de base, sen ela non hai cultura crítica no país. O asociacionismo ten un peso moi importante na promoción da cultura, e do libro en concreto.
Os escritores, como autónomos, poderemos acceder a un “fondo para creadores culturais”, de 1.500.000 euros, mais a realidade é que os escritores como tal somos invisíbeis. Estamos a turrar de todos os carros que sexa preciso, pero á hora da verdade non se nos ve. Iso necesariamente ten que mudar, sen nós o libro galego non existiría. Mais esta ausencia é unha cousa que vén de vello. Na (boa e incumprida) Lei do libro a palabra ‘escritor’ non está como tal, cando debería ter visibilidade propia, pois tena á hora de construír a cultura.
– ND: Achegámonos a unha data fundamental para a visibilización das escritoras galegas como é o 17 de maio. Que significa o recoñecemento de Carvalho?
– CS: Eu agardo, como reclamamos á Academia, que sexa prolongado a 2021 para que estea nas mesmas condicións que tiveron todos os anteriores nomeados, que poida ter unha vida normal dentro do ensino. Carvalho é o noso socio de honra desde a fundación da AELG, hai xa 40 anos. Eu fun presidente da A. C. Alexandre Bóveda, asociación que o rescatou e reivindicou publicamente na Coruña, pois tivemos a fortuna de coñecelo a través de alumnas e ex alumnas súas (na directiva estaba María Pilar García Negro). Soubemos así da súa altura intelectual e da súa dimensión humana, que foi moi importante para min, non só pola súa xenerosidade, senón polo respecto e a comunicación que tiña cos que aínda estabamos aprendendo o oficio de poeta. Ao mesmo tempo, o gran legado de Ricardo Carvalho Calero foi a súa altura ética. Creo que á parte da dimensión lingüística, ás veces esquecemos que foi tamén marxinado polo seu pensamento político. No fondo el defendía que a Galiza tiña que ter forzas políticas propias e a capacidade de construír o seu futuro por si mesma, naquel tempo o piñeirismo sempre lle negou o pan e o sal. Á parte, foi un escritor inmenso como demostra a relectura, por exemplo, da antoloxía feita por Pilar Pallarés, mais tamén un investigador, filólogo… e para min tamén un importante referente humano, ese foi o grande agasallo que me fixo a min e á miña xeración.
– ND: Algunha mensaxe para este Día das Letras confinado?
– CS: Ler a don Ricardo Carvalho Calero, isto axudaranos a cumprir os desexos del porque, como dicía Uxío Novoneyra “sabemos que ti [Galiza] podes ser outra cousa”. Os seus textos concienciarannos de que podemos chegar a ser unha sociedade normal cunha lingua e unha historia e construír o noso futuro con normalidade. Os escritores sempre estaremos aí, especialmente nestes tempos nos que somos construtores de esperanza. E, desde logo, nunca ninguén vai derrotar a esperanza nun escritor galego.”
Xosé María Dobarro: “A Historia da literatura galega contemporánea de Carvalho Calero debería estar nos andeis de todas as casas”
Entrevista a Xosé María Dobarro na Real Academia Galega:
“(…) – Real Academia Galega (RAG): Coma Ricardo Carvalho Calero, vostede naceu no barrio de Ferrol Vello, chegou a coñecelo na súa infancia?
– Xosé María Dobarro (XMD): Non o coñecín ata que cheguei á universidade. Nacín en 1950, no ano en que el marchou a Lugo para dirixir o Colexio Fingoi, pero dalgún xeito coñecíao indirectamente. Miña nai, que era amiga da súa irmá Dolores, Lolita, foi alumna del cando preparou as oposicións de mestra nacional. Ricardo Carvalho deulle aulas na daquela academia Rapariz (hoxe o Colexio Valle-Inclán), un dos establecementos docentes nos que Ricardo Carvalho Calero impartía clases semiclandestinamente tras a guerra civil, porque como represaliado que foi non se lle permitiu exercer oficialmente como profesor durante moitos anos. Miña nai sempre falou moi ben del como mestre, cousa que eu puiden constatar tamén despois na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Santiago de Compostela. De feito, o seu recordo motivoume aínda máis a me matricular na materia de Lingüística e Literatura Galega que el impartía en terceiro curso.
– RAG: Que lle aprendeu como profesor?
– XMD: Con el aprendín moitas cousas. Nacín na casa dos meus avós e vivín moitos anos con eles. Connosco, como por desgraza segue a acontecer en moitas familias de hoxe, falaban en español, pero entre eles sempre o facían en galego. Pola profesión da miña nai, ata os seis anos vivín ademais en distintas aldeas, de modo que o meu contacto co galego foi permanente. Pero con Ricardo Carvalho Calero coñecín o galego como lingua culta e de literatura. Iso foi o máis importante que aprendín do que considero o mellor profesor que tiven na facultade. Polo meu carácter, non era o alumno máis satisfeito co desenvolvemento das aulas, así que tivo que ser realmente bo! (…)
– RAG: Que agarda deste Ano Ricardo Carvalho Calero?
– XMD: Padecín bastante nas miñas carnes a polémica da normativa ortográfica que se deu desde os anos 70 ata case o século actual e, por iso, tiña certo medo de que se reproducise a crispación daqueles tempos, pero vexo con certa alegría que non está a suceder. Pero Ricardo Carvalho Calero foi unha persoa moi presente neses debates, ocuparon boa parte da súa vida académica e galeguista, e polo tanto creo que é un tema que, naturalmente, hai que tocar, o que non vexo mal, sempre que non se converta no tema central deste ano de Letras a el dedicado. Coido que este ano debería servir ademais para que todo o mundo coñeza a Historia da literatura galega contemporánea, que non foi reeditada desde 2001. Debería estar nos andeis de todas as casas. Calquera persoa que queira achegarse ao que foi a literatura galega desde o século XIX ata a guerra civil ten que partir desta obra de Ricardo Carvalho Calero. E, por último, debería valorarse máis a súa obra como creador. El preocupouse como crítico de comentar e difundir a doutros autores e a súa quedou descoidada. Ata o día de hoxe, as aproximacións ao seu traballo literario son escasas. (…)”
Isabel Mociño: “En tempos coma este ler pode salvarnos”
Entrevista
de Tensi Xesteira a Isabel Mociño en Nós Diario:
“(…) – Nós Diario (ND): Cando xorde esta publicación que fala do libro [Libro obxecto e xénero: estudos ao redor do libro infantil como artefacto] como obxecto e da reivindicación do xénero?
– Isabel Mociño (IM): Comezou en 2016, cando un grupo de investigadoras ao redor da LIX de diferentes universidades españolas e portuguesas nos reunimos na Universidade de Aveiro para reflexionar sobre o álbum ilustrado e a tendencia deste formato pola posta en valor da materialidade. Todas eramos conscientes de que nos últimos anos era cada vez maior a presenza no mercado de formatos arriscados, dun grande investimento nos elementos materiais do libro, de obras onde imaxes e textos configuraban novas formas de ler, ao levarnos a lecturas multimodais e sinestésicas… Aquela primeira reunión deu pé a outra en Huesca e posteriormente en Ourense, onde traballamos ao redor do xénero, porque en moitas ocasións o labor feminino queda nun segundo plano de forma inmerecida.
– ND: Como foi o proceso de coordinación dos diversos artigos?
– IM: O labor de coordinación non é complicado nun grupo ben articulado e comprometido coma este. Houbo algunha demora con respecto á data prevista de publicación, pero estes proxectos colectivos son posíbeis grazas á voluntariedade das persoas. O feito de levarmos anos colaborando e pertencermos a áreas de coñecemento similares facilita moito o proceso de supervisión e corrección.
– ND: Atopamos na obra moitos textos que demostran que o futuro do libro está na súa consideración como obxecto. Que subxace tras esta idea?
– IM: O futuro do libro non sei cal será. Nunha sociedade cambiante e inestábel como a actual todo se reinventa a unha velocidade sorprendente. O que nos permite traballar sobre un sector do libro, como é o libro-obxecto, é observar algunhas tendencias, estratexias, hibridacións, apostas inéditas… Nos traballos non hai certezas extrapolábeis á produción en xeral, pero si nos permiten percibir que existe unha relación directa entre o avance das novas tecnoloxías e o interese por chegar ao novo lector polialfabetizado.
– ND: Nestes estudos do libro como obxecto, as mulleres teñen un papel importantísimo, aínda que ás veces fican na sombra. Que tarefas desenvolven?
– IM: No volume todos os traballos toman como referencia o labor das mulleres ao longo das últimas décadas ou a súa presenza nas obras analizadas. En xeral obsérvase que o labor das mulleres está presente en todos os planos: como escritoras, ilustradoras, deseñadoras, editoras, enxeñeiras do papel… E na maior parte dos casos son figuras con traxectorias polifacéticas e formacións multidisciplinares. (…)”
Entrevista de Inma Otero Varela a Carlos Lorenzo en Insula Europea
Entrevista 
de Inma Otero Varela a Carlos Lorenzo en Insula Europea:
“- Insula Europea (IE): Non é habitual atopar documentais sobre un xénero literario e, menos aínda, que fuxan dun formato excesivamente académico. Ti fixéchelo con Vértice de Versos, partindo dunha proposta conceptual e estética moi eficaz. Como xurdiu a idea?
– Carlos Lorenzo (CL): A idea de facer este documental naceu despois de descubrir que non existía ningún audiovisual que con certa profundidad tratara asuntos sobre a nosa literatura. Eu necesitaba ter referencias para facer un pequeno documental sobre os 20 primeiros anos do premio de poesía Concello de Carral, mais tan só atopei pezas feitas para exposicións ou didácticas sobre algún autor ou autora á que lle dedicaran o Día das Letras Galegas; ou reportaxes de televisión de non máis de 5 minutos sobre algún escritor ou libro, mais ningún amosaba o conxunto do ambiente de creación literaria que hai en Galicia. E sorprendíame moito, porque é constatable que a produción literaria en Galicia é densa e extensa. E claro está que nesta falta de atención sobre a nosa literatura, a poesía aínda estaba máis esquecida. Eu levaba moitos anos en contacto co ambiente poético de Galicia e parecíame que en Galicia estaba a pasar un fenómeno moi singular, e era que había moita produción de poesía, algunha dela moi recoñecida e premiada no exterior da comunidade. Estaba a ser un fenómeno moi descoñecido polo público en xeral. E pensei que había que contalo. Que tiñamos unha poesía galega da que sentirnos orgullosos e que necesitaba que se lle prestara atención. E sobre todo eu queríallo contar a quen non tiña ningún interese en coñecer esta situación ou en ler poesía. Quería abrirlles a porta dun mundo que lles ía causar unha gran sorpresa e satisfacción.
– IE: Participas en Vértice de Versos como produtor, guionista e director. Con que retos te enfrontaches neste triplo papel?
– CL: O primeiro que comecei a facer foi escribir sobre a idea do documental, que era o que quería contar e que persoas me parecían que debían contalo. Esa fase de preprodución, de conversas, lecturas e investigación, aínda me estaba a descubrir máis facetas da nosa poesía que eu non coñecía con detalle. Así fun confeccionando unha escaleta de contidos, xa que nos documentais non se traballa con guións pechados coma na ficción. As filmacións tamén determinarán como vai resultar a película. E nese primeiro proceso eu xa sabía que este tema había que contalo dun xeito atractivo e áxil, fuxindo de certos tópicos que se manexan de cotío neste tipo de producións. Así que me decidín a que tamén tiña que ser eu o director para controlar o resultado final. E para pechar o círculo de responsabilidades, sabía que o restante nivel de decisións e de risco tamén o tería que asumir eu. De feito, a miña formación no ámbito audiovisual é precisamente na faceta de produción. Convertín este documental nun proxecto persoal sen perder a perspectiva profesional coa que o asumía. A faceta que máis vertixe me producía era a de dirixir o documental, que para min era inédita. Asumina confiando no equipo do que me rodeei, que aínda que sendo pequeno, era dunha contrastada profesionalidade e que tivo moita implicación no proxecto. Aínda lembro a faciana de sorpresa da maioría deles cando lles contei por primeira vez que ía facer un documental sobre poesía. Inicialmente non tiñan o cenvencimento de que se puidera facer unha película atractiva falando de poesía, mais cando lles detallei como pretendía facelo, reaccionaron con moita ilusión. (…)”
Héctor Cajaraville: “Quixen sobre todo deixar claro o compromiso permanente de Carvalho Calero coa lingua como creador, como intelectual e como docente”
Entrevista 
a Héctor Cajaraville na Real Academia Galega:
“(…) – Real Academia Galega (RAG): Esta [Ricardo Carvalho Calero. A pegada do compromiso] é a segunda biografía sobre o protagonista do Día das Letras Galegas que escribe para Xerais, despois da dedicada en 2019 a Antonio Fraguas. Como foi desta volta a experiencia? Vostede é docente de lingua e literatura galegas. Que imaxe tiña de Carvalho Calero antes de escribir esta biografía e que descubriu del ao emprender a escrita deste libro dirixido a un público que se move entre a primaria e a secundaria?
– Héctor Cajaraville (HC): Ademais dos títulos das súas obras e algún episodio clave da súa vida, pouco máis sabía. Coñecía, por suposto, toda a polémica suscitada pola súa deriva cara á confluencia entre galego e portugués e algunhas opinións sobre a súa personalidade ou o seu carácter. E algo que a min me afectaba máis como biógrafo: fixérame á idea de que se trataba dun individuo gris e aburrido que non habería modo de “vendérllelo” aos rapaces e rapazas… Todos eses panos foron caendo e fun descubrindo unha personalidade fascinante, un intelectual pioneiro en moitas das súas múltiples facetas, arriscado, comprometido e valente, o que trouxo consigo a súa marxinación no ámbito académico e intelectual, e mesmo que tiña unha traxectoria vital interesante e atractiva.
No caso de Antonio Fraguas a tarefa xa non foi doada, pois non era o típico homenaxeado no Día das Letras Galegas dos últimos anos, con obra literaria infantil e xuvenil, cunha traxectoria coñecida a nivel xeral. Carvalho Calero, outro tanto, así que o traballo de novo non era fácil. Había que empezar polo máis básico: datos biográficos, obra publicada, recoñecementos… Pero, sobre todo, convencer o alumnado de que este autor non só era merecente da homenaxe que supón dedicarlle o Día das Letras Galegas deste ano, senón de que foi alguén que se dedicou en corpo e alma á lingua e á literatura, e incluso de que tivo unha traxectoria vital que paga a pena coñecer.
Algúns elementos xogaron ao meu favor, ademais dos múltiples escenarios en que transcorreu a súa vida, o que sempre axuda a artellar un relato máis ameno. Por exemplo, o variado da súa obra literaria (relatos curtos, textos infantís, narrativa, poesía, teatro…), que lle dá ao libro un dinamismo que non tería alguén que só cultivou a poesía ou o teatro, ou o seu labor académico, no que foi pioneiro en varios aspectos. E logo está tamén esa cuestión do outsider, do incomprendido, do que vai quedando só… Iso tamén posúe un innegable atractivo literario. Na parte das complicacións, o meu medo era abordar todo o relativo á preferencia lingüística de Carvalho Calero de xeito parcial, incompleto ou difícil de entender. Pero penso que esta cuestión quedou suficientemente clara: hai un capítulo enteiro do libro dedicado a isto, probablemente o capítulo no que investín máis tempo para a súa redacción.
– RAG: Como concibiu o libro?
– HC: Como unha especie de relato que avanza con fluidez e que só se detén nos momentos transcendentais na historia do autor, nos que a súa personalidade se mostra con maior claridade: a morte da nai cando el era aínda un neno, o seu namoramento de Santiago cando chega para estudar na súa universidade, o estalido da guerra civil –que o sorprende en Madrid presentándose a unhas oposicións–, os seus anos na fronte e no cárcere, a súa condición de represaliado durante máis dunha década, a súa capacidade de superación –acabou aprobando aquelas oposicións con 54 anos–, unha entrega á docencia que o leva a seguir traballando unha vez xubilado… Pero sobre todo quixen que quedase claro o seu compromiso permanente coa lingua, como creador, como intelectual e como docente. Un compromiso que o levou, como el mesmo recoñeceu, a abandonar a súa vocación de escritor, sobre todo de poeta, para desenvolver outro tipo de angueiras: elaborar unha gramática da lingua practicamente en solitario, abordar unha historia da literatura galega como nunca antes se fixera, compartir o seu coñecemento cos demais, abandeirar todo tipo de actos vinculados á defensa da lingua… (…)”
Irmás Cartoné: “Hai prexuízos cara ao libro traducido”
Entrevista de Mario Regueira a Irmás Cartoné en Nós Diario:
“Irmás Cartoné é unha editora fundada en 2014 en Compostela por Celia Recarey e Carlos Valdés. Recoñécense como un selo “orgullosamente pequeno”, a pesar de que publicaron autores como Virginia Woolf, Émile Zola, H.G. Wells, Stefan Zweig ou Margaret Atwood. En tempos de pandemia, sinalan a importancia da literatura e deixan en suspenso a venda a través da súa tenda dixital. “Sabemos que todas temos libros por ler na casa e agora o urxente é, por paradóxico que resulte, pararmos”, defenden.
– Nós Diario (ND): Como nace Irmás Cartoné?
– Celia Recarey (CR): Coñecémonos traballando en Madrid sobre o ano 2002. Os dous facíamos un máster de edición e fomos coincidindo tamén nas prácticas e nos primeiros traballos. Comezamos cun experimento sobre formación online e libro de texto pero decidimos saír desa dinámica para facer algo freelance e sempre tivemos en mente montar unha editorial.
– Carlos Valdés (CV): A nosa idea inicial foi cambiando, ao principio tiñamos pensado facer algo de edición infantil, que é un proxecto que aínda está por aí e que pode chegar a aparecer algún día, pero tamén é certo que sempre nos interesara a tradución. Celia é licenciada en Tradución e Interpretación e eu teño unha vinculación familiar co mundo editorial: o meu avó foi un dos socios de Gredos e tamén foi tradutor. A idea deste proxecto vinculado á Galiza veu sobre todo de Celia.
CR: Tiñamos o convencemento da necesidade de contarmos con literatura internacional en galego, algo imprescindíbel para normalizar a lingua. Contamos con moita produción editorial orixinalmente escrita en galego, mais penso que temos a eiva de que a formación literaria dos nosos autores aínda se dá sobre todo en castelán. (…)”
“Telexornal Carvalho Calero”, desde o CPI dos Dices
Henrique Rabuñal: “Carvalho Calero é un autor moi complexo, moi moderno, un pouco afastado das modas, un clásico”
Entrevista
a Henrique Rabuñal na Real Academia Galega:
“(…) – Real Academia Galega (RAG): Este Ano Ricardo Carvalho Calero déixanos, entre outras biografías, a que vostede mesmo asina: Ricardo Carvalho Calero. O anxo da terra (Galaxia, 2020). Por que elixiu este subtítulo, que bebe da súa obra poética, para sintetizar o seu retrato?
– Henrique Rabuñal (HR): Ademais dunha referencia á súa obra poética –hai varias no meu libro– e de buscar un subtítulo suxestivo, o que fago desde o comezo é unha declaración de intencións. Para min, Ricardo é un anxo entregado á súa terra na nosa mellor tradición, a de Otero ou Castelao, de quen Carvalho se recoñece discípulo. (…)
– RAG: Descubriu del, durante o proceso de documentación, algún aspecto que descoñecese e que lle sorprendese especialmente? Que Carvalho Calero queda pendente de descubrir colectivamente?
– HR: A figura de Carvalho é tan completa e complexa que seguirá pendente dunha biografía como as que nos últimos anos se publicaron de Murguía, Rosalía ou Castelao. Pero penso que coñecemos os aspectos básicos da súa biografía intelectual e humana porque sobre Carvalho traballaron, e moi ben, moitos e moitas investigadores aos que teño en conta na miña biografía. O que me sorprendeu elaborando o libro son dous aspectos. Un, a súa inmensa capacidade de traballo sobrepóndose a adversidades de todo tipo. Outro, o seu altísimo compromiso co país mesmo cando levaba aparellado unha certa incomprensión ou decididamente unha certa exclusión. Isto só acontece nos grandes intelectuais.
– RAG: Coñeceu a don Ricardo persoalmente? Que recordo garda del?
– HR: Coñecino. Trateino na última década da súa vida. Viaxei con el, asistín a actividades académicas e a conferencias súas, compartín publicacións, falamos por teléfono, prologoume o meu primeiro libro. Non fun alumno seu pero nos meus anos de estudante, Ricardo era a bandeira da mellor tradición galeguista. Unha persoa xenerosa e rigorosa que tamén representaba unha dignidade exemplar no exercicio propio do labor intelectual. (…)
– RAG: Que destacaría do seu legado na Galicia do século XXI?
– HR: Ricardo dicía de Otero Pedrayo, de quen foi durante 50 anos un dos seus mellores analistas, que o noso país non se podía construír contra el. Eu dígoo de Carvalho. A mellor Galiza non se pode construír máis que inserindo o exemplo e a obra monumental de Ricardo dentro da nosa sociedade. Penso que en conxunto a súa obra está á altura dos máis grandes autores e autoras que deu a cultura contemporánea. Este ano é unha ocasión única para verificalo.”
