Entrevista
de Montse Dopico a Xurxo Souto en Magazine Cultural Galego:
“(…) – Montse Dopico (MD): Nada máis comezar [Contos do mar de Irlanda] dis que ti es terrícola, que nunca traballaches no mar. E que non estás con esa máxima de que “as cousas do mar non se contan na terra”, senón todo o contrario. Esa é a idea do libro?
– Xurxo Souto (XS): É a idea, si. É, xa o dixen outras veces, a miña resposta contra unha fraude. Quero facer agromar o que non nos aprenden na escola, nin nos medios de comunicación… Penso que temos que mudar a nosa visión da realidade do mar. Porque non vivimos na periferia, senón no centro do mar, como dixo o sabio Staffan Mörling. Unha vez preguntáronlle por que fora vivir á fin da terra e el respondeu iso, que vivía no centro do mar. Alén da importancia da pesca na nosa economía, estamos no centro da ruta da mariña mercante máis importante do mundo. Mais diso só nos decatamos cando pasa algo malo, como as mareas negras.
Estamos no centro da máis importante autoestrada do mar. Dinnos que o centro é París, ou Londres, ou Berlín, mais os barcos que van cara ao norte de Europa, desde África, desde o centro e o sur de América… pasan por aquí. O patrón de pesca Serafín Mourelle explica ben isto. Conta que os mariñeiros de Fisterra que veñen de Capetón (Capetown), ou de Bos Aires, cando van de ruta para Bremen, onde non os espera ninguén, asómanse para ver a súa casa ao pasar por diante dela… Non é casualidade que pasen cousas con pretroleiros nas nosas costas. É que estamos no medio dun fluxo económico brutal. (…)
– MD: Falas da poética do mar… E citas no libro non só músicos, senón escritores terrícolas como Manuel María ou Uxío Novoneyra, teatreiros como Manuel Lourenzo, pintores como Lugrís… Toda a arte que ten unha relación especial co mar.
– XS: Serafín apagaba as luces para ver as estrelas e ese pode ser o mellor momento para reflexionar na soidade infinita, para escribir… E o libro ten que ver moito con iso, coas emocións da xente do mar, como che dicía.Tamén son moi emocionantes as presentacións do libro: que alguén diga, como pasou, “é a primeira vez que conto isto en público”. É moi emocionante, e á vez terrible porque, como é posible que esas cousas non se contasen? Por iso é un libro vivo, que vai medrando co que aprendemos en cada presentación, co que a xente se vai animando a contar.
Falo tamén de músicos, de escritores, de pintores como Ksal que aquí pouca xente coñece. E entre todos eles van construíndo ese capital cultural do océano que está tan agochado. É un problema de desencontro que temos, coma tantos outros. Ademais, é a función das artes, tamén, conformar unha cosmovisión das cousas. Con Lugrís, por exemplo, temos unha relación especial: temos un colectivo, In Nave Civitas, que reivindica a súa obra. Ademais, ver o que significaban as historias do mar para un terrícola como Novoneyra axuda a cambiar a nosa perspectiva. Pensa por exemplo en Lisboa: a praza central está ao lado do mar, non no centro. Pois así tería que ser con nós. Aos ollos do mar, A Coruña e Vigo son a mesma cidade. (…)”
Arquivos da etiqueta: Montse Dopico
Pontevedra: programa de actividades do Culturgal 2014
Lara Rozados: “O estado das cousas ao que nos están sometendo é unha forma moi efectiva de opresión”
Entrevista
de Montse Dopico a Lara Rozados en Magazine Cultural Galego:
“Hai moito desacougo en O caderno amarelo, o libro co que Lara Rozados gañou o Premio de Poesía Victoriano Taibo. E ten que ver co desemprego e coa precariedade laboral, con non saber de que se vai vivir os próximos meses. Síntoma dun tempo no que a opresión se exerce, outra vez, desta e doutras moitas maneiras como a represión da disidencia. Contra iso revóltase O caderno amarelo. Que é tamén, di a súa autora, irmandade fronte á barbarie. Procura do colectivo fronte á neoliberalización das vidas.
– Montse Dopico: O libro fala, nada máis comezar, de desemprego e precariedade (Birama). E gran parte dos poemas transmiten unha sensación de desacougo (non poder durmir, por exemplo), relacionada con iso. Por que?
– Lara Rozados: Porque o libro naceu nun momento e nunhas condicións moi precisas, as miñas e as de moita outra xente. O caso do Birama era moi específico, foi un rapaz senegalés co que convivín un tempo e que o pasou realmente mal. É normal que me viñese a súa situación á mente neste momento: levaba unha chea de tempo sen traballo nin prestacións, tirando dos aforros, sobrevivindo entre clases particulares ou coidados, chamando a calquera oferta de traballo que aparecese no xornal (incluíndo unha de axente de seguros, para a que tiven que facer un exame e despois traballar un mes sen cobrar un peso nin contrato ningún, até que me saíu a posibilidade de traballar nun campamento de verán), enviando unha chea de currículos ao día… En fin, nada que non lle soe familiar a calquera persoa que viva neste tempo. Ese desacougo que reflicto ten que ver coa incerteza, con, directamente, non saber de que vas vivir nos próximos meses. Por fortuna, parece que ‘O caderno amarelo’ actuase coma unha sorte de exorcismo, e foime saíndo traballo, incluso con alta na seguridade social, remunerado, e esas cousas que había anos que non vía, desde xullo até agora. (…)”
Manuel Núñez Singala: “Sempre me chamou a atención o pouco aprecio que os galegos nos temos a nós mesmos”
Entrevista
de Montse Dopico a Manuel Núñez Singala en Magazine Cultural Galego:
“(…) – Montse Dopico (MD): Son relatos moi breves [Instrucións para tomar café]. Algúns de só dúas liñas. Por algún motivo especial? Parecen escritos en pausas. Fuches escribíndoos en distintas épocas? Como foi o proceso?
– Manuel Núñez Singala (MNS): Todos os relatos, non só os meus, parten dunha idea, dunha intuición, dun estímulo, dunha reflexión. Hai ideas, intuicións, estímulos ou reflexións que poden xerar historias moi longas, pero outras exprésanse mellor con poucas palabras, as xustas. Ás veces leo algunha novela ou vexo algunha película á que lle sobran páxinas ou metraxe e síntome estafado. É verdade que unha idea nuclear pode dar lugar a unha narración extensa, rica e interesante, a historia da literatura ou do cinema están chea de exemplos diso. Pero tamén hai mostras —son as menos— de narracións inchadas que ao meu xuízo gañarían de seren transmitidas con maior brevidade. Creo que isto se aprecia moito mellor no caso do cine que tende a ser moi pouco maleable en canto á extensión. É verdade que hai curtas, pero a inmensa maioría das producións andan polos cento vinte minutos, e esa rixidez de formato en ocasións, e só en ocasións, pasa factura. Cada historia pide unha extensión determinada.
Eu só escribo en pausas. Xa me gustaría poder dedicarlle moito máis tempo á literatura. Pero como a inmensa maioría dos escritores (de aquí e de fóra) o traballo, a familia, os compromisos, a mesma vida… só me permiten escribir en pausas. Pero o feito de facelo así non condiciona en absoluto a extensión do escrito, son dous aspectos moi diferentes. Ningunha novela se escribe de tirón por moito tempo de que se dispoña e mesmo os relatos máis breves sofren ás veces procesos de reelaboración que levan varias xornadas. E si, os relatos foron escritos en épocas distintas, aínda que non nun período moi longo. Un microrrelato é como unha chispa, un fulgor que xorde cando un menos o espera. E como sempre se escribe sobre o que a un lle preocupa, sobre aquilo que a un lle interesa ou conmove ou perturba ou emociona, dese xeito non é difícil que un conxunto de relatos acabe condensándose nunha masa coherente susceptible de dar corpo a un volume unitario. (…)
– MD: En Libro de instrucións hai retranca sobre os tópicos arredor dos galegos, (que non sabemos se subir ou baixar, etc). Mais tamén algo de autocrítica (non valoramos o noso, etc). Canto peso ten esa autocrítica e a que quixeches apuntar con ela?
– MNS: O tópico do galego na escaleira que non se sabe se sobre ou baixa sempre me resultou molesto, non polo tópico en si, senón polo feito de que os galegos o aceptemos en xeral como un defecto, coma unha eiva, cando non ten en absoluto por que ser así. A miña intención era darlle a volta, de feito ese relato no primeiro borrador figuraba noutro lugar e dicía así: “Cando vexo a alguén que non é galego nunha escaleira sempre me sorprende o fácil que é saber se sobe ou baixa. Que falta de misterio e poesía!”
Creo que os galegos precisamos unha reelaboración do noso concepto identitario, que non estea tan baseado na opinión que os outros poidan ter de nós, senón nunha visión máis nosa, máis propia. As nacións máis ricas e prósperas do mundo teñen todas un factor común: a autoestima. Algo do que nós andamos moi necesitados. Cómpre que poñamos en valor o que posuímos e que sexamos conscientes diso. Un exemplo é a choiva. Aquí chove, e moito máis que noutros sitios. Pero iso proporciónanos unha paisaxe vizosa que é un patrimonio no que moitas veces non reparamos ou que descoidamos con desleixo; iso dános unha rede fluvial marabillosa que deberiamos coidar e poñer en valor con moita máis enerxía. Porén queimamos o monte e temos os regatos e os ríos convertidos en vertedoiros. E si, hai moita autocrítica, porque tamén temos moitas cousas que me parecen criticables. (…)”
Impugnar os binomios, liberar os discursos, crónica do VIII Encontro de Escritoras/es Novas/os
Crónica
de Montse Dopico sobre o VIII Encontro de Escritoras/es Novas/os en Magazine Cultural Galego:
“Poeta ou narradora. Clásica ou anovadora. Urbana ou rural. Literatura de muller ou non. Parte dunha unidade xeracional ou non. Galega ou internacional. Maioritaria ou marxinal. Riquiña ou irreverente. Son os binomios cos que, máis dunha vez, bateu a escritora Berta Dávila. Caixas pechadas nas que cadaquén se ve obrigado a escoller entre os dous termos opostos. Coa ameaza da condena dunha existencia de intrusa, sospeitosa, para quen non renuncia á dobre identidade. Para quen se atreve a impugnar o xogo das preguntas binarias.
Berta Dávila tratou esta cuestión na súa intervención no VIII Encontro de Escritoras/es Novas/os, celebrado pola AELG no espazo Normal da Universidade da Coruña arredor das ‘Propostas de diálogo para tempos mestizos’. Apuntou, así, ao xeito en que están a construírse en Galicia os discursos arredor da literatura. E non foi a única. Samuel Solleiro explicou como esas dicotomías que marcan os lindes dos debates -o experimental fronte ao popular, por exemplo-, serven para perpetuar “unha visión do mundo mítica”, na que non se quere admitir que “a realidade é fea, sucia e impura”. (…)
Hibridar xéneros pode ser, por outra banda, -engadiu [Roi Vidal]-, un xeito de romper. Mais tamén pode selo coller o camiño contrario e “mergullarse na esencia da teatralidade”, caso do teatro “minimalista” e Eva Ferreira, por exemplo. Afastouse, neste aspecto, da opinión de Rosalía Fernández Rial, quen avogou por “violar os xéneros”, desde unha “visión interdisciplinar”. Esta autora distinguiu, ademais, os autores que escriben teatro pensando en publicalo en formato libro dos que o conciben para a escena, postura que considerou máis “interesante”. Reivindicou, ao respecto, unha creación “arriscada, contemporánea e de vangarda”. Comentou tamén, por último, que “que unha peza esta en galego non xustifica a calidade artística”. Sobre o tema da lingua, Roi Vidal salientou, entre outras cuestións, que moitos docentes galegos da ESAD dan as aulas en castelán ou que profesionais do teatro fan un uso só “ritual” do galego, o cal entorpece o seu traballo, ao non sentírense “cómodos” de todo falando enriba do escenario unha lingua que non é a súa habitual.
No encontro participou tamén Samuel L. Paris, cuxa intervención foi presentada por Gonzalo Hermo, -da mesma maneira que Vanesa Sotelo presentara a Roi Vidal e Rosalía Fernández e Mario Regueira a Samuel Solleiro e Berta Dávila-. Samuel comentou que as letras das cancións poden ser tan literatura como un libro impreso. É máis, propuxo dedicarlle o Día das Letras da Hevi de Malandrómeda para desenferruxalo un pouco -o Día das Letras, non a Hevi-. Defendeu que os poetas tenten entender mellor o formato dixital e as súas posibilidades, como a autoedición. “A min o prestixio non me importa, impórtame máis que me lean”, retrucou ao comentario de Gonzalo Hermo sobre o maior prestixio da letra impresa. “Na rede”, -engadiu- “tamén se publica literatura mala”. Mais, igual que no caso do papel, a que vai acabar funcionando, -pensa-, “é a de calidade”, pois a “xente decide”. (…)”
Isaac Lourido: “Se a normalidade passa pela promoção indiscriminada de qualquer produto que empregue o galego, a nossa cultura está condenada à desaparição”
Entrevista 
de Montse Dopico a Isaac Lourido en Praza:
“Dizia o professor Arturo Casas na apresentação em mpostela, no espaço Almáci(gas), de Livros que nom lê ninguém (Através Editora), que o seu autor, Isaac Lourido, “tem essa capacidade de olhar a sítios onde ninguém olha”. E se calhar essa é a melhor definição do trabalho deste crítico e investigador, que acabou também de ganhar o Premio Carvalho Calero por História literária e conflito cultural. Bases para uma história sistêmica da literatura na Galiza. Este ensaio assenta os alicerces teóricos que aplica Livros que não lê ninguém. Poesia, movimentos sociais e antagonismo político na Galiza, uma coletânea de textos que colocam no centro de interesse a ideia de conflito e em os que se procura a convergência entre como investigação e o ativismo. (…)
– Praza: Em História literária e conflito cultural realizas uma proposta de bases para a história sistémica da literatura na Galiza. Por quê a teoria sistémica é especialmente operativa para estudar o campo literário galego?
– Isaac Lourido: As teorias sistémicas (teoria dos polissistemas, teorias da instituição literária e teoria do campo literário, basicamente) não desenharam modelos historiográficos específicos, mas foram empregadas com muita frequência e relativo sucesso para o estudo de culturas marcadas pela dependência, a subalternidade, o conflito ou a marginalidade. Esse sucesso tem a ver com a incorporação à análise de elementos não considerados nos esquemas de raiz filológica ou textualista (as instituições, o consumo, o mercado, as tensões com o campo do poder, entre muitos outros). Também com a superação da sociologia da literatura de inspiração marxista menos dinâmica.
Isso aconteceu em campos académicos como o quebequense, o belga ou o galego. Xoán González-Millán, Antón Figueroa, Arturo Casas ou o Grupo Galabra da USC formularam esquemas teóricos e metodológicos especificamente pensados para a cultura galega, com base em variáveis que não foram previstas nem incorporadas pelos modelos teóricos iniciais (pensados para sistemas ou campos “normais”, “estáveis”), e com reconhecimento dentro e fora do nosso campo académico. No texto que venceu o Prémio Carvalho Calero tentei a projeção desta rede de propostas sistémicas para o âmbito da História literária, também como proposta para uma disciplina cuja crise epistemológica está a ser debatida desde há várias décadas. (…)”
Gonzalo Hermo: “Habitamos un mundo de ruínas que ten que desaparecer para que xurda algo novo”
Entrevista
de Montse Dopico a Gonzalo Hermo no Magazine Cultural Galego:
“(…) – Montse Dopico (MD): Na única evidencia que nos queda:/ para volver nacer xustamente/ é necesario algún xeito preciso de morte”. Estes versos poderían resumir o contido do libro [Celebración], non si?
– Gonzalo Hermo (GH): O certo é que non me resulta doado falar sobre o que escribo porque coido que o fago desde unha sorte de intuición, pero si, diría que eses versos poden ser definitorios do que é o libro. Celebración sitúase nun proceso de tránsito, un cambio que está a suceder. Nese sentido, penso que é permeable á conciencia xeral da época en que vivimos. Falouse e continúa a falarse moito de posmodernidade, pero a posmodernidade non é máis que os cascallos da modernidade. Unha época de crise en si, onde non acaba de divisarse con claridade un horizonte de perspectivas. Nese sentido, o libro aposta por evitar a tentación da nostalxia e invocar aquilo que está por vir. Habitamos un mundo en ruínas que ten que morrer, desaparecer, para que xurda algo novo.
– MD: Con iso deben ter que ver os símbolos: o frío e a calor, os insectos, a multitude…
– GH: Non me gustaría que o libro fose lido en clave metafórica. Onde digo “frío” quero dicir “frío” e máis nada. Non foi a miña intención escurecer o contido mediante mensaxes cifradas. O poema crea (ou debera crear) o seu propio espazo de significación e polo tanto remitir só a si mesmo. Asunto distinto é qué me leva a min, como autor, a escribir sobre o tránsito. Aí é onde entra a época, a realidade social, o mundo que habitamos. Para min son planos diferentes que deben permanecer separados. (…)
– MD: Resulta, si, moi diferente de Crac. Este ten máis que ver co eu, sen deixar de ser político, no sentido do público, o colectivo.
– GH: Coido que Celebración é un libro político na medida en que é consciente da época en que agroma e toma partido. O que non é, é panfletario. Crac foi necesario para chegar a el, pero non deixa de ser un caderno de fascinacións literarias e culturais, un libro de aprendizaxe. Dalgunha maneira, sinto que Celebración é o meu primeiro libro.
– MD: Por que lle chamaches Celebración?
– GH: Primeiro pensei en titulalo Frío, pero acabei descartándoo porque remitía á idea de inmobilidade, de permanencia, e o libro propón xusto o contrario: saír do frío, recibir a calor, mesmo que saibamos que nesa calor as cousas acabarán degradándose. No fondo, o que se celebra é a vida, supoño. Tal e como é: cambiante, móbil, finita. (…)”
Xulio Pardo de Neyra: “Escribir literatura pornográfica é un acto de rebeldía, de valentía, que incide na liberdade humana”
Entrevista
de Montse Dopico a Xulio Pardo de Neyra en Magazine Cultural Galego:
“(…) – Montse Dopico (MD): En O nome do arrecendo, o teu libro anterior de narrativa, estaban presentes aspectos que se desenvolven en Intensa e quente é a túa humidade azul: a exaltación dos sentidos, por exemplo. Cal é a continuidade entre ambas?
– Xulio Pardo de Neyra (XPN): A continuidade, loxicamente, vén dada por unha temática semellante, mais non coincidente. Unha temática que dá contas da miña afección e/ou interese pola literatura erótica e pornográfica, que xulgo que non é o mesmo. Os relatos que conforman O nome do arrecendo, escritos hai máis de vinte anos e que despois recuperei do fondo dunha gaveta, veñen expresar unha voz narrativa diversa e diversificada que non entende de xéneros (as voces narrativas son ora masculinas, ora femininas) e que falan, en concreto, sobre do olor, especialmente no espazo do sexual. Son narracións breves eróticas, algunha talvez cunha pouca máis cor polo que ás descricións de actos sexuais se refire, cuxo eixo vertebral é a excitación sexual através do olor.
Si, por suposto, constitúen unha exaltación dos sentidos, e en suma unha exaltación do encontro sexual, onde creo que se deberían pór en xogo todos os sentidos. A continuidade estriba en que se n’ O nome do arrecendo apostaba pola expresividade do sexo non moi convencional, en ‘Intensa e quente é a túa humidade azul’ esta aposta cristaliza plenamente cara á narración dun mundo sexual anti-convencional, e xa non falo de non-convencionalidade, senón de contra-convencionalidade. Non gusto dos convencionalismos, que creo que a todos e todas tentan absorbernos para restarnos calidade e individualidade, para facernos pequenos e ridículos elos dunha cadea minúscula e sen valor que semella estar pendurada do pescozo dun magnate. Xa que logo, particularmente opino que escribir literatura erótica, e moito máis pornográfica, é un acto de rebeldía, de valentía, que unicamente incide na liberdade humana, iso tan difícil de achar e gozar, mais que se pode adquirir con conciencia, creme.
– MD: Como distinguir o erótico do pornográfico? ‘O nome’ sería máis o primeiro, e ‘Intensa e húmida’ máis o segundo. Ou non importan tanto as etiquetas?
– XPN: As etiquetas importan do punto de vista dese ánimo clasificatorio que caracteriza o labor das persoas, si. Con efecto, penso que O nome do arrecendo pertence máis ao erotismo, heteroerotismo, erostismo lésbico e homoerotismo, isto é, todo o erotismo que se resume no maxín dunha persoa. Intensa e quente… é, embora, pornografía literaria, si. Como distinguir unha achega da outra? Eu xulgo que cando en literatura se atende a actos sexuais de forma explícita e co léxico que adoitamos usar nun encontro sexual, estamos de fronte a algo pornográfico. O erótico recréase máis en mornedades, en suavidades, é máis pacato do punto de vista de que trata asuntos sexuais sen mostralos tal cal son, sen deixar libre a excitación que todos e todas sentimos cando fodemos e sen, claro, se valer do código que prima nos encontros artellados en redor do sexo. (…)”
Elías Portela gaña o XII Premio de Poesía Afundación con Bazar de traidores
Desde
Magazine Cultural Galego e Sermos Galiza:
“Elías Portela vén de gañar coa obra Bazar de traidores o XII Premio de Poesía Afundación. O xurado, composto por Luís G. Tosar, Xabier Castro Martínez, Bieito Iglesias, Francisco P. Lorenzo e María Dolores Villanueva valorou a “innovación das imaxes e da estrutura da obra, a mestura dos rexistros culto e popular e a capacidade da crítica vitalista acompañada dun notable sentido do humor”.
Afirma ademais na súa acta que “o poeta actualiza o legado da vangarda histórica de Manuel Antonio usando unha linguaxe expresiva dun contexto contemporáneo, cosmopolita e á vez inserido nunha forte identidade persoal”.
Na rolda de prensa posterior á deliberación do xurado, Luís González Tosar afirmou que “foi unha sorpresa abrir a plica e descubrir que gañador é un autor de referencia en lingua islandesa, consagrado de tal maneira, que falar de Elías en Islandia é falar da renovación da súa poesía nacional”. (…)”
Fran P. Lorenzo: “O máis grave da represión é que chegue a eliminar a posibilidade de imaxinar unha vida distinta”
Entrevista
de Montse Dopico a Fran P. Lorenzo en Praza:
“(…) – Praza (P): Os artigos que escribes no teu blog son literatura. Mais non se sabía que tamén escribes novela. Por que?
– Fran P. Lorenzo (FPL): É verdade, sabíao só moi pouca xente. Non quería amosar nada ata que estivese convencido. A novela levaba anos na miña cabeza, mais necesitaba que chegase o momento en que o resultado me valese. A ficción supón afrontar un plus de responsabilidade, non é o mesmo que plasmar as túas observacións nun artigo. E non digo por iso que un artigo sexa menos. Mais o esforzo de armar unha novela é maior. Estiven catro anos traballando nela, aínda que comecei a pensala moito antes.
– P: O de facer novela rosa non debe ser casualidade. Se cadra tamén é unha maneira de reivindicar a presenza dese xénero na nosa literatura. Hoxe faise de todo, sería inxusto dicir o contrario. Mais si é un tipo de historia pouco valorada…
– FPL: Quería facer unha novela rosa pola súa condición popular e para contar unha historia homosexual. Non había na nosa literatura unha novela rosa de amor gai. E si creo que hai complexos, con certos xéneros ou tipos de historias. Ademais, a novela rosa estivo na miña educación sentimental. É o que se le na casa de Álvaro, antes de que el coñeza a Bruno, que lle mostra outro tipo de libros. É o que lía a maioría da xente nesa época. E, si, eu reivindico a novela rosa na súa dobre acepción, de novela de kiosko, e fronte á visión elitista e académica da cultura, que non se dá só aquí, senón en todos lados. Quixen facer algo que movese a fibra. E isto entronca co melodrama, coas paixóns, coa falta de pudor…, mais tamén te sitúa no límite, porque podía caer no sentimentalismo. Consultei a colegas que leron a novela antes de publicala. E dicíanme que quedou no punto xusto…
– P: Gañaches o premio Blanco Amor coa novela. Contabas que o que imaxinas que puido ser a vivencia de Blanco Amor che serviu tamén para escribir este libro. En que sentido?
– FPL: O ostracismo tamén condicionou a vida de Blanco Amor. Por iso tamén, confórtame que me desen este premio. Para min é como un xeito de que quede redondo. Hai biografías moi boas de Blanco Amor, como a de Gonzalo Allegue, Diante dun xuíz ausente, que pasou sen pena nin gloria. Houbo xente que lle virou as costas a Blanco Amor por ser quen era. Blanco Amor pertence ao meu canon persoal, mais tamén por ser unha persoa que se enfronta co establishment galego. Blanco Amor sería como Álvaro. Mais el tentou vivir a súa vida malia os condicionantes sociais. Tamén coa súa vaidade, o seu orgullo, o seu certo rancor e resentimento, porque el sabía que merecía máis que o recoñecemento que lle daban. Era un creador múltiple: poeta, articulista, fotógrafo… (…)”
